Serat Wedhatama

Serat wedhatama punika salah satunggaling serat anggitan KGPH Mangkunegara IV, 

Wedha inggih punika ajaran dene tama werdinipun utama, isining serat inggih punika ajaran kesaenan, budi pekerti lan akhlak ingkang ngantos sapunika taksih saget dipun trapaken salebetipun sesrawungan.

 PUPUH I

PANGKUR

1. Mingkar-mingkuring ukara, akarana karenan mardi siwi, sinawung resmining kidung, sinuba sinukarta, mrih kretarta pakartining ilmu luhung,kang tumrap ing tanah Jawa, agama ageming aji.
   
   Meredam nafsu angkara dalam diri, Hendak berkenan mendidik putra-putri, Tersirat dalam indahnya tembang, dihias penuh variasi, agar menjiwai hakekat  ilmu luhur, yang berlangsung di tanah Jawa (nusantara), agama sebagai “pakaian” kehidupan.
2. Jinejer ing Weddhatama, mrih tan kemba kembenganing pambudi,mangka nadyan tuwa pikun, yen tan mikani rasa, yekti sepi sepa lir sepah asamun,samasane pakumpulan, gonyak-ganyuk nglelingsemi.
   
   Disajikan dalam serat Wedhatama, agar jangan miskin pengetahuan, walaupun sudah tua pikun, jika tidak memahami rasa sejati (batin), niscaya kosong tiada berguna, bagai ampas, percuma sia-sia, di dalam setiap pertemuan, sering bertindak ceroboh memalukan.
3. Nggugu karsane priyangga, nora nganggo peparah lamun angling,lumuh ingaran balilu, uger guru aleman, nanging janma ingkang wus waspadeng semu, sinamun samudana, sesadoning adu manis .
   
   Mengikuti kemauan sendiri, Bila berkata tanpa dipertimbangkan  (asal bunyi), Namun tak mau dianggap bodoh, Selalu berharap  dipuji-puji. (sebaliknya) Ciri orang yang sudah memahami  (ilmu sejati) tak bisa ditebak, berwatak rendah hati, selalu berprasangka baik,
4. Si pengung nora nglegewa, sangsayarda denira cacariwis, ngandhar-andhar angendukur, kandhane nora kaprah, saya elok alangka longkangipun, si wasis waskitha ngalah, ngalingi marang sipingging.
   
   Si dungu tidak menyadari, Bualannya semakin menjadi jadi, ngelantur bicara yang tidak-tidak, Bicaranya tidak masuk akal, makin aneh tak ada jedanya. Si Pandai cermat dan mengalah, Menutupi aib si bodoh.
5. Mangkono ilmu kang nyata, sanyatane mung we reseping ati,bungah ingaran cubluk, sukeng tyas yen den ina, nora kaya si punggung anggung gumunggung, ugungan sadina dina, aja mangkono wong urip.
   
   Demikianlah ilmu yang nyata, Senyatanya memberikan ketentraman hati,  Tidak merana dibilang bodoh, Tetap gembira jika dihina, Tidak seperti si dungu yang selalu sombong, Ingin dipuji setiap hari,Janganlah begitu caranya orang hidup.
6. Uripa sapisan rusak, nora mulur nalare ting saluwir, kadi ta guwa kang sirung,  sinerang ing maruta, gumarenggeng anggereng anggung gumrunggung, pindha padhane si mudha, prandene paksa kumaki.
   
   Hidup sekali berantakan, Tidak berkembang pola pikirnya carut marut. Umpama goa gelap menyeramkan, Dihembus angin, Suaranya gemuruh menggeram berdengung, Seperti halnya watak anak muda, masih pula berlagak congkak.
7. Kikisane mung sapala, palayune ngendelken yayah wibi, bangkit tur bangsaning luhur, lah iya ingkang rama, balik sira sarawungan bae durung, mring atining tata krama, nggon-anggon agama suci.
   
   Tujuan hidupnya begitu rendah, Maunya mengandalkan orang tuanya, Yang terpandang serta bangsawan, Itu kan ayahmu, Sedangkan kamu kenal saja belum, akan hakikatnya tata krama, dalam ajaran yang suci.
8. Socaning jiwangganira, jer katara lamun pocapan pasthi, lumuh asor kudu unggul, sumengah sesongaran,yen mangkono kena ingaran katungkul, karem ing reh kaprawiran, nora enak iku kaki.
   
   Cerminan dari dalam jiwa raga mu, Nampak jelas walau tutur kata halus, Sifat pantang kalah maunya  menang sendiri, Sombong besar mulut, Bila demikian itu disebut orang yang terlena, Puas diri berlagak tinggi, Tidak baik itu nak.
9. Kekerane ngelmu karang, kakarangan saking bangsaning gaib, iku boreh paminipun, tan rumasuk ing jasad, amung aneng sajabaning daging kulup, Yen kapengkok pancabaya,ubayane mbalenjani.
   
   Di dalam ilmu yang dikarang-karang (sihir/rekayasa), Rekayasa dari hal-hal gaib, Itu umpama bedak, Tidak meresap ke dalam jasad, Hanya ada di kulitnya saja nak, Bila terbentur marabahaya, bisanya menghindari.
10. Marma ing sabisa-bisa, babasane muriha tyas basuki, puruitaa kang patut, lan traping angganira, Ana uga angger ugering kaprabun, abon aboning panembah, kang kambah ing siang ratri.
    
    Karena itu sebisa-bisanya, Upayakan selalu berhati baik, Bergurulah secara tepat, Yang sesuai dengan dirimu, Ada juga peraturan dan pedoman bernegara, Menjadi syarat bagi yang berbakti, yang berlaku siang malam.
11. Iku kaki takokena, marang para sarjana kang martapi, mring tapaking tepa tulus, kawawa nahen hawa, Wruhanira mungguh sanjataning ngelmu, tan mesthi neng janma wreda, tuwin muda sudra kaki.
    
    Itulah nak tanyakan, Kepada para sarjana (orang yang pandai) yang menimba ilmu, Kepada jejak hidup para suri tauladan yang benar, dapat menahan hawa nafsu, Pengetahuanmu adalah senyatanya ilmu, Yang tidak harus dikuasai orang tua, Bisa juga bagi yang muda atau miskin nak.
12. Sapantuk wahyuning Allah, gya dumilah mangulah ngelmu bangkit, bangkit mikat reh mangukut, kukutaning Jiwangga, Yen mangkono kena sinebut wong sepuh, liring sepuh sepi hawa, awas roroning ngatunggil.
    
    Siapapun yang menerima wahyu Tuhan, Dengan cermat mencerna ilmu tinggi, Mampu menguasai ilmu kasampurnan, Kesempurnaan jiwa raga, Bila demikian pantas disebut “orang tua”. Arti “orang tua” adalah tidak dikuasai hawa nafsu, Paham akan dwi tunggal (menyatunya sukma dengan Tuhan)
13. Tan samar pamoring Sukma, sinukma ya winahya ing ngasepi, sinimpen telenging kalbu, Pambukaning waana, tarlen saking liyep layaping ngaluyup, pindha pesating supena, sumusuping rasa jati.
    
    Tidak lah samar sukma menyatu, meresap terpatri dalam keheningan  semedi, Diendapkan dalam lubuk hati, menjadi pembuka tabir, berawal dari keadaan antara sadar dan tiada, Seperti terlepasnya mimpi, Merasuknya rasa yang sejati.
14. Sajatine kang mangkono, wus kakenan nugrahaning Hyang Widi, bali alaming ngasuwung, tan karem karamean, ingkang sipat wisesa winisesa wus, mulih mula mulanira, mulane wong anom sami.
    
    Sebenarnya ke-ada-an itu, merupakan anugrah Tuhan, Kembali ke alam yang mengosongkan, tidak mengumbar nafsu duniawi, yang bersifat kuasa menguasai. Kembali ke asal muasalmu, Oleh karena itu, wahai anak muda sekalian.

PUPUH II
SINOM

1. Nulada laku utama, tumrape wong Tanah Jawi, Wong Agung ing Ngeksiganda, Panembahan Senopati, kepati amarsudi, sudane hawa lan nepsu, pinesu tapa brata, tanapi ing siyang ratri, amamangun karenak tyasing sesama.
   
   Contohlah perilaku utama, bagi kalangan orang Jawa (Nusantara), orang besar dari Ngeksiganda (Mataram), Panembahan Senopati, yang tekun, mengurangi hawa nafsu, dengan jalan prihatin (bertapa),serta siang malam, selalu berkarya membuat hati tenteram bagi sesama (kasih sayang)
2. Samangsane pesasmuan, mamangun martana martani, sinambi ing saben mangsa, kala kalaning asepi, lelana teki-teki, nggayuh geyonganing kayun, kayungyun eninging tyas, sanityasa pinrihatin, puguh panggah cegah dhahar, lawan nendra.
   
   Dalam setiap pergaulan, membangun sikap tahu diri. Setiap ada kesempatan, Di saat waktu longgar, mengembara untuk bertapa, menggapai cita-cita hati, hanyut dalam keheningan kalbu. Senantiasa menjaga hati, selalu untuk prihatin (menahan hawa nafsu), dengan tekad kuat membatasi  makan dan tidur.
3. Saben nendra saking wisma, lelana laladan sepi, ngisep sepuhing supana, mrih pana pranaweng kapti, titising tyas marsudi, mardawaning budya tulus, mese reh kasudarman, neng tepining jala nidhi, sruning brata kataman wahyu dyatmika.
   
   Setiap mengembara meninggalkan rumah (istana), berkelana ke tempat yang sunyi (dari hawa nafsu), menghirup  tingginya ilmu, agar jelas apa yang menjadi tujuan (hidup) sejati. Hati bertekad selalu berusaha dengan tekun, memperdayakan akal budi,menghayati cinta kasih, ditepinya samudra. Kuatnya bertapa diterimalah wahyu dyatmika (hidup yang sejati).
4. Wikan wengkoning samodra, kederan wus den ideri, kinemat kamot hing driya, rinegan segegem dadi, dumadya angratoni, nenggih Kanjeng Ratu Kidul, ndedel nggayuh nggegana, umara marak maripih, sor prabawa lan Wong Agung Ngeksiganda.
   
   Memahami kekuasaan di dalam samodra, seluruhnya sudah dijelajahi, “kesaktian” melimputi indera, Ibaratnya cukup satu genggaman saja sudah jadi, berhasil berkuasa, Kangjeng Ratu Kidul, Naik menggapai awang-awang, (kemudian) datang menghadap dengan penuh hormat, kepada Wong Agung Ngeksigondo.
5. Dahat denira aminta, sinupeket pangkat kanci, jroning alam palimunan,  ing pasaban saben sepi, sumanggem anjanggemi, ing karsa kang wus tinamtu, pamrihe mung aminta, supangate teki-teki, nora ketang teken janggut suku jaja.
   
   Memohon dengan sangat lah beliau, agar diakui sebagai sahabat setia, di dalam alam gaib, tempatnya berkelana setiap sepi. Bersedialah menyanggupi, kehendak yang sudah digariskan. Harapannya hanyalah meminta, restu dalam bertapa, Meski dengan susah payah.
6. Prajanjine abipraja, saturun-turun wuri, Mangkono trahing ngawirya, yen amasah mesu budi, dumadya glis dumugi, iya ing sakarsanipun, wong agung Ngeksiganda, nugrahane prapteng mangkin, trah tumerah darahe pada wibawa.
   
   Perjanjian sangat mulia, untuk seluruh keturunannya di kelak kemudian hari, Begitulah seluruh keturunan orang luhur, bila mau mengasah akal budi, akan cepat berhasil, seperti apa yang diharapkan, orang besar Ngeksigondo, anugerahnya hingga kelak, dapat mengalir di seluruh darah keturunannya dapat memiliki wibawa.
7. Ambawani tanah Jawa, kang padha jumeneng aji, satriya dibya sumbaga, tan lyan trahingSenapati, pan iku pantes ugi, tinelad labetanipun, ing sakuwasanira, enake lan jaman mangkin, sayektine tan bisa ngepleki kuna.
   
   Menguasai tanah Jawa (Nusantara), yang menjadi raja (pemimpin), satria sakti tertermasyhur, tak lain keturunan Senopati, hal ini pantas pula, sebagai tauladan budi  pekertinya, Sebisa bisa,  terapkanlah di zaman nanti, Walaupun sebenarnya tidak bisa, persis sama seperti di masa silam.
8. Luwung kalamun tinimbang, ngaurip tanpa prihatin, Nanging ta ing jaman mangkya, pra mudha kang den karemi, manulad nelad Nabi, nayakeng rad Gusti Rasul, anggung ginawe umbag, saben saba mapir masjid, ngajap-ajap mukjijat tibaning drajat.
   
   Mending bila dibandingkan, orang hidup tanpa prihatin, namun di masa yang akan datang (masa kini), yang digemari anak muda, meniru-niru nabi, rasul utusan Tuhan, yang hanya dipakai untuk menyombongkan diri, setiap bepergian singgah dulu di masjid, Mengharap mukjizat agar mendapat derajat (naik pangkat).
9. Anggung anggubel sarengat, saringane tan den wruhi, dalil dalaning ijemak, kiyase nora mikani, katungkul mungkul sami, bengkrakan neng masjid agung, kalamun maca kutbah, lelagone dhandhanggendhis, swara arum ngumandhang cengkok palaran.
   
   Hanya memahami sariat (kulitnya) saja, sedangkan hakekatnya tidak dikuasai, Dalil sumbernya ijmak, Kiyas pun tidah memahami, Mereka lupa diri (tidak sadar), bersikap berlebih-lebihan di masjid besar, Bila membaca khotbah, berirama gaya dandanggula (menghanyutkan hati), suara merdu bergema gaya palaran (lantang  bertubi-tubi).
10. Lamun sira paksa nulad, Tuladhaning Kangjeng Nabi, O, ngger kadohan panjangkah, wateke tak betah kaki, Rehne ta sira Jawi, satitik bae wus cukup, aja ngguru aleman, nelad kas ngepleki pekih, Lamun pungkuh pangangkah yekti karamat.
    
    Jika kamu memaksa meniru, tingkah laku `Kanjeng Nabi, Oh, nak terlalu naif, Biasanya tak akan betah nak, Karena kamu itu orang Jawa, sedikit saja sudah cukup. Janganlah sekedar mencari sanjungan, Mencontoh-contoh mengikuti fiqih, apabila mampu memang ada harapan mendapat rahmat.
11. Nanging enak ngupa boga, rehne ta tinitah langip, apa ta suwiteng Nata, tani tanapi agrami, Mangkono mungguh mami, padune wong dhahat cubluk, durung wruh cara Arab, Jawaku bae tan ngenting, parandene pari peksa mulang putra.
    
    Tetapi seyogyanya mencari nafkah, Karena diciptakan sebagai makhluk lemah, Apakah mau mengabdi kepada raja, Bercocok tanam atau berdagang, Begitulah menurut pemahamanku, Sebagai orang yang sangat bodoh, Belum paham cara Arab, Tata cara Jawa saja tidak mengerti, Namun memaksa diri mendidik anak.
12. Saking duk maksih taruna, sadhela wus anglakoni, aberag marang agama, maguru anggering kaji, sawadine tyas mami, banget wedine ing besuk, pranatan ngakir jaman, Tan tutug kaselak ngabdi, nora kober sembahyang gya tininggalan.
    
    Dikarenakan waktu masih muda, sebentar sudah menjalankan (agama), Keburu menempuh belajar pada agama, Berguru menimba ilmu pada yang haji, maka yang terpendam dalam hatiku, sangat takut akan hari kemudian, Keadaan di akhir zaman, Tidak tuntas keburu “mengabdi”, Tidak sempat sembahyang terlanjur dipanggil.
13. Marang ingkang asung pangan, yen kasuwen den dukani, abubrah bawur tyas ingwang, lir kiyamat saben hari, bot Allah apa gusti, tambuh-tambuh solah ingsun, lawas-lawas graita, rehne ta suta priyayi, yen mamriha dadi kaum temah nista.
    
    Kepada yang memberi makan, Jika kelamaan dimarahi, Menjadi kacau balau perasaanku, Seperti kiyamat saban hari, Berat “Allah” atau “Gusti”, Bimbanglah sikapku, Lama-lama berfikir, Karena anak turun priyayi, Bila ingin jadi juru doa (kaum) dapatlah nista,
14. Tuwin ketib suragama, pan ingsun nora winaris, angur baya angantepana, pranatan wajibing urip, lampahan angluluri, aluraning pra luluhur, kuna kumunanira, kongsi tumekeng semangkin, Kikisane tan lyan among ngupa boga.
    
    begitu pula jika aku menjadi pengurus dan juru dakwah agama, Karena aku bukanlah keturunannya, Lebih baik memegang teguh, aturan dan kewajiban hidup, Menjalankan pedoman dan mengikuti, warisan leluhur dari zaman dahulu kala, hingga kelak kemudian hari, Ujungnya tidak lain hanyalah mencari nafkah.
15. Bonggan kang tan mrelokena, mungguh ugering ngaurip, uripe tan tri prakara,  wirya, arta, tri winasis, kalamun kongsi sepi, saka wilangan tetelu, telas tilasing janma, aji godhong jati aking, temah papa papariman ngulandara.
    
    Salahnya sendiri yang tidak mengerti, Paugeran orang hidup itu demikian seyogyanya, hidup dengan tiga perkara, Keluhuran (kekuasaan) harta (kemakmuran) ketiga ilmu pengetahuan, Bila tak satu pun dapat diraih dari ketiga perkara itu, habis lah harga diri manusia. Lebih berharga daun jati kering, akhirnya mendapatlah derita jadi pengemis dan terlunta.
16. Kang wus waspada ing patrap, mangayut ayat winasis, wasana wosing Jiwangga, melok tanpa aling-aling, kang ngalingi kaliling, wenganing rasa tumlawung, keksi saliring jaman, angelangut tanpa tepi, yeku aran tapa tapaking Hyang Sukma.
    
    Yang sudah paham tata caranya, Menghayati ajaran utama, Jika berhasil merasuk ke dalam jiwa, akan melihat tanpa penghalang, Yang menghalangi tersingkir, Terbukalah rasa sayup menggema, Tampaklah seluruh cakrawala, Sepi tiada bertepi, Yakni disebut  “tapa tapaking Hyang Sukma”.
17. Mangkono janma utama, tuman tumanem ing sepi, ing saben rikala mangsa,masah amemasuhbudi, lahire den tetepi, ing reh kasatriyanipun, susila anor raga, wignya met tyasing sesame, yeku aran wong barek berag agama.
    
    Demikianlah manusia utama, Gemar terbenam dalam sepi (meredam nafsu), Di saat-saat tertentu, Mempertajam dan membersihkan budi, lahirnya selalu di tetapkan, Bermaksud memenuhi tugasnya sebagai satria, berbuat susila rendah hati, pandai menyejukkan hati pada sesama, itulah sebenarnya yang disebut menghayati agama.
18. Ing jaman mengko pan ora, arahe para turami, yen antuk tuduh kang nyata, nora pisan den lakoni, banjur njujurken kapti, kakekne arsa winuruk, ngandelken gurunira, pandhitane praja sidik, tur wus manggon pamucunge mring makrifat.
    
    Di zaman kelak tiada demikian, sikap anak muda, bila mendapat petunjuk nyata, tidak pernah dijalani, Lalu hanya menuruti kehendaknya, Kakeknya akan diajari, dengan mengandalkan gurunya, yang dianggap pandita negara yang pandai, serta sudah menguasai tempat yang tinggi yaitu makrifat.

PUPUH III
PUCUNG

1. Ngelmu iku, kalakone kanthi laku, lekase lawan kas, tegese kas nyantosani, setya budya pangkese dur angkara.
   
   Ilmu (hakekat) itu, diraih dengan cara menghayati dalam setiap perbuatan, dimulai dengan kemauan. Artinya kemauan membangun kesejahteraan terhadap sesama, Teguh membudi daya, Menaklukkan semua angkara
2. Angkara gung, neng angga anggung gumulung, gogolonganira triloka, lekere kongsi, yen den umbar ambabar dadi rubeda.
   
   Nafsu angkara yang besar, ada di dalam diri bergulung gulung, kuat menggumpal, menjangkau hingga tiga zaman, jika dibiarkan berkembang akan berubah menjadi gangguan.
3. Beda lamun, kang wus sengsem reh ngasamun, semune ngaksama, sasamane bangsa sisip, sarwa sareh saking mardi marto tama.
   
   Berbeda dengan yang sudah menyukai dan menjiwai, Watak dan perilaku memaafkan, memaafkan sesama, sesamanya yang bersalah, selalu sabar berusaha, menyejukkan suasana.
4. Taman limut, durgameng tyas kang weh limput, kereming karamat, karana karohaning sih, sihing Sukma ngreda sahardi gengira.
   
   Dalam kegelapan. Angkara dalam hati yang menghalangi, Larut dalam kesakralan hidup, Karena temggelam dalam samodra kasih sayang, kasih sayang sukma (sejati) tumbuh berkembang sebesar gunung
5. Yeku patut, tinulad-tulad tinurut, sapituduhira, aja kaya jaman mangkin, keh pramudha mundhi dhiri lapel makna.
   
   Itulah yang pantas ditiru, contoh yang patut diikuti, seperti semua nasehat. Jangan seperti zaman nanti, Banyak anak muda yang menyombongkan diri, dengan hafalan ayat
6. Durung pecus,kesusu kaselak besus, amaknani lapal, kaya sayid weton Mesir, pendhak-pendhak angendhak gunaning janma.
   
   Belum mumpuni sudah berlagak pintar. Menerangkan ayat, seperti sayid dari Mesir, Setiap saat meremehkan, kemampuan orang lain.
7. Kang kadyeku, kalebu wong ngaku-aku, akale alangka, elok Jawane denmohi, paksa ngangkah langkah met kawruh ing Mekah.
   
   Yang seperti itu, termasuk orang mengaku-aku, Kemampuan akalnya dangkal, Keindahan ilmu Jawa malah ditolak. memaksa diri mengejar, ilmu di Mekah,
8. Nora weruh, rosing rasa kang rinuruh, lumeketing angga, anggere padha marsudi, kana-kene kaanane nora beda.
   
   tidak memahami, hakekat ilmu yang dicari, sebenarnya ada di dalam diri. Asal mau berusaha, sana sini (ilmunya) tidak berbeda,
9. Uger lugu, den ta mrih pralebdeng kalbu, yen kabul kabuka, ing drajat kajating urip, kaya kang wus winahyeng sekar srinata.
   
   Asal tidak banyak tingkah, agar supaya merasuk ke dalam sanubari. Bila berhasil, terbuka derajat kemuliaan hidup yang sebenarnya. Seperti yang telah tersirat dalam tembang sinom (di atas).
10. Basa ngelmu, mupakate lan panemu, pasahe lan tapa, yen satriya tanah Jawi, kuna-kuna kang ginilut triprakara.
    
    Yang namanya ilmu, dapat berjalan bila sesuai dengan cara pandang kita. Dapat dicapai dengan usaha yang gigih. Bagi satria tanah Jawa, dahulu yang menjadi pegangan adalah tiga perkara;
11. Lila lamun, kelangan nora gegetun, trima yen kataman, sakserik sameng dumadi, trilegawa nalangsa srahing Batara.
    
    Ikhlas bila kehilangan tanpa menyesal, Sabar jika hati disakiti sesama, tidak membenci sesama, Ketiga lapang dada sambil berserah diri pada Tuhan.
12. Batara gung, inguger graning jajantung, jenak Hayang Wisesa, sana paseneten Suci, nora kaya si mudha mudhar angkara.
    
    Tuhan Maha Agung, diletakkan dalam setiap hela nafas, Menyatu dengan Yang Mahakuasa, Teguh mensucikan diri, Tidak seperti yang muda mengumbar nafsu angkara.
13. Nora uwus, kareme anguwus-uwus, uwose tan ana, mung janjine muring-muring, kaya buta-buteng betah nganiaya.
    
    Tidak henti hentinya, gemar mencaci maki. Tanpa ada isinya, yang penting marah-marah,seperti raksasa bodoh, mudah marah dan menganiaya.
14. Sakeh luput,  ing angga tansah linimput, linimpet ing sabda, narka tan ana udani, lumuh ala ardane ginawe gada.
    
    Semua kesalahan, dalam diri selalu ditutupi, ditutup dengan kata-kata, mengira tak ada yang mengetahui, bilangnya enggan berbuat jahat, padahal tabiat buruknya membawa kehancuran.
15. Durung punjul, ing kawruh kaselak jujul, kaseselan hawa, cupet kapepetan pamrih, tangeh nedya anggambuh mring Hyang Wisesa.
    
    Belum cakap ilmu, Buru-buru ingin dianggap pandai. Tercemar nafsu selalu merasa kurang, dan tertutup oleh pamrih, sulit untuk manunggal, pada Yang Mahakuasa.   

PUPUH IV
GAMBUH

1. Samengko ingsun tutur, sembah catur: supaya lumuntur, dihin: raga, cipta, jiwa, rasa, kaki, ing kono lamun tinemu, tandha nugrahaning Manon.
   
   Kelak saya bertutur, Empat macam sembah supaya dilestarikan, Pertama sembah raga cipta jiwa rasa anakku, Di situlah akan bertemu,pertanda anugrah Tuhan.
2. Sembah raga puniku,pakartine wong amagang laku, susucine asarana saking warih, kang wus lumrah limang wektu, wantu wataking wawaton.
   
   Sembah raga adalah, Perbuatan orang yang lagi magang “olah batin”, Menyucikan diri dengan sarana air, Yang sudah lumrah misalnya lima waktu, Sebagai watak yang dasar.
3. Inguni-uni durung, sinarawung wulang kang sinerung, lagi iki bangsa kas ngetok-ken anggit, mintoken kawignyanipun, sarengate elok-elok.
   
   Zaman dahulu belum, pernah dikenal ajaran yang penuh tabir, Baru kali ini ada orang menunjukkan hasil rekaan, memamerkan ke-bisa-an nya, amalannya aneh aneh.
4. Thithik kaya santri Dul, gajeg kaya santri brahi kidul, saurute Pacitan pinggir pasisir, ewon wong kang padha nggugu, anggere guru nyalemong.
   
   Kadang seperti santri “Dul”  (gundul), Bila tak salah seperti santri wilayah selatan, Sepanjang Pacitan tepi pantai, Ribuan orang yang percaya. Asal-asalan dalam berucap
5. Kasusu arsa weruh, cahyaning Hyang kinira yen karuh, ngarep-arep urup arsa den kurebi, Tan wruh kang mangkoko iku, akale keliru enggon.
   
   Keburu ingin tahu, cahaya Tuhan dikira dapat ditemukan, Menanti-nanti besar keinginan (mendapatkan anugrah) namun gelap mata, Orang tidak paham yang demikian itu, Nalarnya sudah salah kaprah.
6. Yen ta jaman rumuhun, tata titi tumrah tumaruntun, bangsa srengat tan winor lan laku batin, dadi ora gawe bingung, kang padha nembah Hyang Manon.
   
   Bila zaman dahulu, Tertib teratur runtut harmonis, sariat tidak dicampur aduk dengan olah batin, jadi tidak membuat bingung, bagi yang menyembah Tuhan.
7. Lire sarengat iku, kena uga ingaranan laku, dihin ajeg kapindhone ataberi, pakolehe putraningsun, nyenyeger badan mwih kaot.
   
   Sesungguhnya sariat itu, dapat disebut olah, yang bersifat ajeg dan tekun, Anakku hasil sariat adalah, dapat menyegarkan badan agar lebih baik,
8. Wong seger badanipun, otot daging kulit balung sungsum, tumrah ing rah memarah antenging ati, antenging ati nunungku, angruwat ruweting batos.
   
   badan, otot daging kulit dan tulang sungsumnya menjadi segar, Mempengaruhi darah, membuat tenang di hati. Ketenangan hati membantu, Membersihkan kekusutan batin.
9. Mangkono mungguh ingsun, ananging ta sarehne asnafun, beda-beda panduk panduming dumadi, sayektine nora jumbuh, tekad kang padha linakon.
   
   Begitulah menurut ku, Tetapi karena orang itu berbeda-beda, Beda pula garis nasib dari Tuhan. Sebenarnya tidak cocok, tekad yang pada dijalankan itu.
10. Nanging ta paksa tutur, rehning tuwa tuwase mung catur, bok lumuntur lantaraning reh utami, sing sapa temen tinemu, nugraha geming Kaprabon.
    
    Namun terpaksa memberi nasehat, Karena sudah tua kewajibannya hanya memberi petuah, Siapa tahu dapat lestari menjadi pedoman tingkah laku utama, Barang siapa bersungguh-sungguh akan mendapatkan, anugrah kemuliaan dan kehormatan.
11. Samengko sembah kalbu, yen lumintu uga dadi laku, laku agung kang kagungan Narapati, patitis tetesing kawruh, meruhi marang kang momong.
    
    Nantinya sembah kalbu itu, jika berkesinambungan juga menjadi olah spiritual, Olah (spiritual) tingkat tinggi yang dimiliki Raja.Tujuan ajaran ilmu ini, untuk memahami yang mengasuh diri (guru sejati/pancer)
12. Sucine tanpa banyu, mung nyenyuda mring hardaning kalbu, pambukane tata, titi, ngati-ati, atetetp talaten atul, tuladhan marang waspaos.
    
    Bersucinya tidak menggunakan air, Hanya menahan nafsu di hati, Dimulai dari perilaku yang tertata teliti dan hati-hati (eling dan waspada),Teguh sabar dan tekun, Teladan bagi sikap waspada.
13. Mring jatining pandulu, panduk ing ndon dedalan satuhu, lamun lugu leguting reh maligi, lageane tumalawung, wenganing alam kinaot.
    
    Dalam penglihatan yang sejati, Menggapai sasaran dengan tata cara yang benar, Biarpun sederhana tatalakunya dibutuhkan konsentrasi, Sampai terbiasa mendengar suara sayup-sayup dalam keheningan, Itulah terbukanya “alam lain”
14. Yen wus kambah kadyeku, sarat sareh saniskareng laku, kalakone saka eneng, ening, eling,  Ilanging rasa tumlawung, kono adile Hyang Manon.
    
    Bila telah mencapai seperti itu, Saratnya sabar segala tingkah laku, Berhasilnya dengan cara kesadaran hening  ingat, Dengan hilangnya rasa sayup-sayup, di situlah keadilan Tuhan terjadi. (jiwa  memasuki alam gaib rahasia Tuhan)
15. Gagare ngunggar kayun, tan kayungyun mring ayuning kayun, bangsa anggit yen ginigit nora dadi, Marma den awas den emut, mring pamurunging lelakon.
    
    Gugurnya jika menuruti kemauan jasad (nafsu), Tidak suka dengan indahnya kehendak rasa sejati, Jika merasakan keinginan yang tidak-tidak akan gagal. Maka awas dan ingat lah, dengan yang membuat gagal tujuan.
16. Samengko kang tinutur, sembah katri kang sayekti katur, mring Hyang Sukma sukmanen sehari-hari, arahen dipun kecakup, sembah ing Jiwa sutengong.
    
    Nanti yang diajarkan, Sembah ketiga yang sebenarnya  diperuntukkan, kepada Hyang sukma (jiwa) hayati setiap hari, tujulah supaya tercapai, sembah jiwa ini anakku !
17. Sayekti luwih prelu, ingaranan pepuntoning laku, kalakuan kang tumrap bangsaning batin, sucine lan Awas Emut, mring alame alam amot.
    
    Sungguh lebih penting, disebut sebagai ujung jalan spiritual, Tingkah laku olah batin, menjaga kesucian dengan awas dan selalu ingat, akan alam nan abadi kelak.
18. Ruktine ngangkah ngukut, ngiket ngrukut triloka kakukut, jagad agung gimulung lan jagad cilik, Den kandel kumandel kulup, mring kelaping alam kono.
    
    Cara menjaganya dengan menguasai, mengambil mengikat merangkul erat tiga jagad dikuasai, Jagad besar tergulung oleh jagad kecil, Pertebal keyakinanmu anakku, Akan kilaunya alam tersebut.
19. Keleme mawa limut, kalamatan jroning alam kanyut, sanyatane iku kanyatan kaki, Sajatine yen tan emut, sayekti tan bisa awor.
    
    Tenggelamnya rasa melalui suasana “remang berkabut”, Mendapat firasat dalam alam yang menghanyutkan, Sebenarnya hal itu kenyataan, anakku ! Sejatinya jika tidak ingat, Sungguh tak bisa “larut”
20. Pamete saka luyut, sarwa sareh saliring panganyut, lamun yitna kayitnan kang mitayani, tarlen mung pribadinipun, kang katon tinonton kono.
    
    Jalan keluarnya dari luyut (batas antara lahir dan batin), Tetap sabar mengikuti “alam  yang menghanyutkan”, Asal hati-hati dan waspada yang menuntaskan, tidak lain hanyalah diri pribadinya, yang tampak terlihat di situ,
21. Nging aywa salah surup, kono ana sajatining Urub, yeku urup pangarep uriping Budi, sumirat sirat narawung, kadya kartika katongton.
    
    Tetapi jangan salah mengerti, Di situ ada cahaya sejati, Ialah cahaya pembimbing, energi penghidup akal budi. Bersinar lebih terang dan cemerlang, tampak bagaikan bintang
22. Yeku wenganing kalbu, kabukane kang wengku winengku, wewengkone wis kawengku neng sireki, nging sira uga kawengku, mring kang pindha kartika byor.
    
    Yaitu terbukanya pintu hati, Terbukanya yang kuasa-menguasai (antara cahaya/nur dengan jiwa/roh), Cahaya itu sudah kau (roh)  kuasai, Tapi kau (roh) juga dikuasai, oleh cahaya yang seperti bintang cemerlang.
23. Samengko ingsun tutur, gantya sembah ingkang kaping catur, sembah Rasa karasa rosing dumadi, dadine wis tanpa tuduh, mung kalawan kasing Batos.
    
    Nanti ingsun ajarkan, Beralih sembah yang ke empat, Sembah rasa terasalah hakekat kehidupan.Terjadinya sudah tanpa petunjuk, hanya dengan kesentosaan batin.
24. Kalamun durung lugu, aja pisan wani ngaku-aku, antuk siku kang mangkono iku kaki, kena uga wenang muluk, kalamun wus pada melok.
    
    Apabila belum bisa membawa diri, Jangan sekali-kali berani mengaku-aku, mendapat laknat yang demikian itu anakku, Artinya seseorang berhak berkata, apabila sudah mengetahui dengan nyata.
25. Meloke ujar iku, yen wus ilang sumelang ing kalbu, amung kandel kumandel ngandel mring takdir, iku den awas den emut, den memet yen arsa momot.
    
    Sesungguhnya pelajaran itu, Bila sudah hilang keragu-raguan hati.Hanya percaya dengan sungguh-sungguh kepada takdir itu harap diwaspadai diingat, dicermati bila ingin menguasai seluruhnya.
26. Pamoring ujar iku, kudu santosa ing budi teguh, sarta sabar tawekal legaweng ati, trima lila ambeh sadu, weruh wekasing dumados.
    
    Melaksanakan petuah itu, Harus kokoh budipekertinya, Teguh serta sabar, tawakal lapang dada, Menerima dan ikhlas apa adanya sikapnya dapat dipercaya, Mengerti “sangkan paraning dumadi”.
27. Sabarang tindak-tanduk, tumindake lan sakadaripun, den ngaksama kasisipaning sesami, sumimpanga ing laku dur, hardaning budi kang ngrodon.
    
    Segala tindak tanduk, dilakukan ala kadarnya, memberi maaf atas kesalahan sesama, menghindari perbuatan tercela, (dan) watak angkara yang besar.
28. Dadya wruh iya dudu, yeku minangka pandaming kalbu, inkang buka ing kijab bullah agaib, sesengkeran kang sinerung, dumunung telenging batos.
    
    Sehingga tahu baik dan buruk, Demikian itu sebagai ketetapan hati, Yang membuka penghalang/tabir  antara insan dan Tuhan, Tersimpan dalam rahasia, Terletak di dalam batin.
29. Rasaning urip iku krana momor pamoring sawujud, wujuddullah sumrambah ngalam sakalir, lir manis kalawan madu, endi arane ing kono.
    
    Rasa hidup itu, dengan cara manunggal dalam satu wujud, Wujud Tuhan meliputi alam semesta, bagaikan rasa manis dengan madu. Begitulah ungkapannya.
30. Endi manis endi madu, yen wis bisa nuksmeng pasang semu, pasamaoning hebing kang Maha Suci, kasikep ing tyas kacakup, kasat mata lair batos.
    
    Mana manis mana madu, apabila sudah bisa menghayati gambaran itu, Bagaimana pengertian sabda Tuhan, Hendaklah digenggam di dalam hati, sudah jelas dipahami secara lahir dan batin.
31. Ing batin tan keliru, kedhap kilap liniling ing kalbu, kang minangka colok celaking Hyang Widi, widadaning budi sadu, pandak panduking liru nggon.
    
    Dalam batin tak keliru, Segala cahaya indah dicermati dalam hati, Yang menjadi petunjuk dalam memahami hakekat Tuhan, Selamatnya karena budi (bebuden)  yang jujur (hilang nafsu), Agar dapat merasuk beralih “tempat”.
32. Nggonira mrih tulus, kalaksitaning reh kang rinuruh, ngayanira mrih wikal, warananing gaib, paranta lamun tan weruh, sasmita jatining endhog.
    
    Agar usahamu berhasil, Dapat menemukan apa yang dicari, upayamu agar dapat melepas penghalang kegaiban, Apabila kamu tidak paham, lihatlah tentang bagaimana terjadinya telur.
33. Putih lan kuningpun, lamun arsa titah teka mangsul, dene nora mantra-mantra yen ing lair, bisa aliru wujud, kadadeyane ing kono.
    
    Putih dan kuningnya, bila akan mewujud (menetas), wujud datang berganti, tak disangka-sangka bila kelahirannya, dapat berganti wujud, Kejadiannya di situ !
34. Istingarah tan metu, lawan istingarah tan lumebu, dene ing njro wekasane dadi njawi, raksana kang tuwajuh, aja kongsi kabasturon.
    
    Dipastikan tidak keluar, juga tidak masuk, Kenyataannya yang di dalam akhirnya menjadi di luar, Rasakan sunguh-sungguh, Jangan sampai terlanjur tak bisa memahami.
35. Karana yen kebanjur, kajantaka tumekeng saumur, tanpa tuwas yen tiwasa ing dumadi, dadi wong ina tan wruh, dhewekw den anggep dhayoh
    
    Sebab apabila sudah terlanjur, akan tak tenang sepanjang hidup, tidak ada gunanya bila kelak mati, Menjadi orang hina yang bodoh, dirinya sendiri malah dianggap tamu.

PUPUH V
K I N A N T H I

1. Mangka kantining tumuwuh, salami mung awas eling, eling lukitaning alam, wedi weryaning dumadi, supadi niring sangsaya, yeku pangreksaning urip.
   
   Padahal bekal hidup, selamanya waspada dan ingat, Ingat akan pertanda yang ada di alam ini, Menjadi kekuatannya asal-usul, supaya lepas dari sengsara.Begitulah memelihara hidup
2. Marma den taberi kulup, angulah lantiping ati, rina wengi den anedya, pandak-panduking pambudi, bengkas kahardaning driya, supadya dadya utami.
   
   Maka rajinlah anak-anakku, Belajar menajamkan hati, Siang malam berusaha, merasuk ke dalam sanubari, melenyapkan nafsu pribadi, Agar menjadi (manusia) utama.
   
3. Pangasahe sepi samun, aywa esah ing salami, samangsa wis kawistara, lalandhepe mingis-mingis, pasah wukir reksa muka, kekes srabedaning budi.
   
   Mengasahnya di alam sepi (semedi), Jangan berhenti selamanya, Apabila sudah kelihatan, tajamnya luar biasa, mampu mengiris gunung penghalang, Lenyap semua penghalang budi.
   
4. Dene awas tegesipun, weruh warananing urip, miwah wisesaning tunggal, kang atunggil rina wengi, kang mukitan ing sakarsa, gumelar ngalam sakalir.
   
   Awas itu artinya, tahu penghalang kehidupan, serta kekuasaan yang tunggal, yang bersatu siang malam, Yang mengabulkan segala kehendak, terhampar alam semesta.
   
5. Aywa sembrana ing kalbu, wawasen wuwus sireki, ing kono yekti karasa, dudu ucape pribadi, marma den sembadeng sedya, wewesen praptaning uwis.
   
   Hati jangan lengah, Waspadailah kata-katamu, Di situ tentu terasa, bukan ucapan pribadi, Maka tanggungjawablah,  perhatikan semuanya sampai  tuntas.
   
6. Sirnakna semanging kalbu, den waspada ing pangeksi, yeku dalaning kasidan, sinuda saka satitik, pamotahing nafsu hawa, jinalantih mamrih titih.
   
   Sirnakan keraguan hati, waspadalah terhadap pandanganmu, Itulah caranya berhasil, Kurangilah sedikit demi sedikit godaan hawa nafsu, Latihlah agar terlatih.
   
7. Aywa mamatuh malutuh, tanpa tuwas tanpa kasil, kasalibuk ing srabeda, marma dipun ngati-ati, urip keh rencananira, sambekala den kaliling.
   
   Jangan terbiasa berbuat aib, Tiada guna tiada hasil, terjerat oleh aral, Maka berhati-hatilah, Hidup ini banyak rintangan, Godaan harus dicermati
   
8. Upamane wong lumaku, marga gawat den liwati, lamun kurang ing pangarah, sayekti karendet ing ri, apese kasandhung padhas, babak bundhas anemahi.
   
   Seumpama orang berjalan, Jalan berbahaya dilalui, Apabila kurang perhitungan, Tentulah tertusuk duri, celakanya terantuk batu, Akhirnya penuh luka.
   
9. Lumrah bae yen kadyeku, atetamba yen wis bucik, duwea kawruh sabodag, yen ta nartani ing kapti, dadi kawruhe kinarya, ngupaya kasil lan melik.
   
   Lumrahnya jika seperti itu, Berobat setelah terluka, Biarpun punya ilmu segudang, bila tak sesuai tujuannya, ilmunya hanya dipakai mencari nafkah dan pamrih
   
10. Meloke yen arsa muluk, muluk ujare lir wali, wola-wali nora nyata, anggepe pandhita luwih, kaluwihane tan ana, kabeh tandha-tandha sepi.
    
    Baru kelihatan jika keinginannya muluk-muluk, Muluk-muluk bicaranya seperti wali, Berkali-kali tak terbukti, merasa diri pandita istimewa, Kelebihannya tak ada, Semua bukti sepi.
    
11. Kawruhe mung ana wuwus, wuwuse gumaib baib, kasliring titik tan kena, mancereng alise gatik, apa pandhita antige, kang mangkono iku kaki.
    
    Ilmunya sebatas mulut, Kata-katanya di gaib-gaibkan, Dibantah sedikit saja tidak mau, mata membelalak alisnya menjadi satu, Apakah  itu  pandita palsu, yang seperti itu anakku.
    
12. Mangka ta kang aran laku, lakune ngelmu sajati, tan dahwen pati openan, tan panasten nora jail, tan njurungi ing kaardan, amung eneng mamrih ening.
    
    Padahal yang disebut “laku”, sarat menjalankan ilmu sejati, tidak suka omong kosong dan tidak suka memanfaatkan hal-hal sepele yang bukan haknya, Tidak iri hati dan jail, Tidak melampiaskan hawa nafsu. Sebaliknya, bersikap tenang agar menggapai keheningan jiwa
    
13. Kunanging budi luhung, bangkit ajur ajer kaki, yen mangkono bakal cikal, thukul wijining utami, nadyan bener kawruhira, yen ana kang nyulayani.
    
    Luhurnya budipekerti, pandai beradaptasi, anakku, Demikian itulah awal mula, tumbuhnya benih keutamaan, Walaupun benar ilmumu, bila ada yang mempersoalkan..
    
14. Tur kang nyulayani iku, wus wruh yen kawruhe nempil, nanging laire angalah, katingala angemori, mung ngenaki tyasing liyan, aywa esak aywa serik.
    
    Walau orang yang mempersoalkan itu, sudah diketahui ilmunya dangkal, tetapi secara lahir kita mengalah, berkesanlah persuasif, sekedar menggembirakan hati orang lain. Jangan sakit hati dan dendam
    
15. Yeku ilapating wahyu, yen yuwana ing salami, marga wimbuh ing nugraha, saking heb kang Maha Suci, cinancang pucuking cipta, nora ucul-ucul kaki.
    
    Begitulah sarat turunnya wahyu, Bila teguh selamanya, dapat bertambah anugrahnya, dari sabda Tuhan Mahasuci, terikat di ujung cipta, tiada terlepas-lepas anakku.
    
16. Mangkono ingkang tinamtu,tampa nugrahaning Widhi, marma ta kulup den bisa, mbusuki ujaring janmi, pakoleh lair batinnya, iyeku budi premati.
    
    Begitulah yang digariskan, Untuk mendapat anugrah Tuhan. Maka dari itu anakku bisalah, kalian pura-pura menjadi orang bodoh terhadap perkataan orang lain, nyaman lahir batinnya, yakni budi yang baik.
    
17. Pantes tinulad tinurut, laladane mrih utami, utama kembanging mulya, kamulyaning jiwa dhiri, ora yen ta ngeplekana, lir leluhur nguni-uni.
    
    Pantas menjadi suri tauladan yang ditiru, Wahana agar hidup utama, utama yang akan berbunga kemuliaan, kemuliaan jiwa raga. Walaupun tidak persis, seperti nenek moyang dahulu.
    
18. Ananging ta kudu-kudu, sakadarira pribadi, aywa tinggal tutuladan, lamun tan mangkono kaki, yekti tuna ing tumitah, poma kaestokna kaki.
    
    Tetapi harus giat berupaya, sesuai kemampuan diri, Jangan melupakan suri tauladan, Bila tak berbuat demikian itu anakku, pasti merugi sebagai manusia. Maka lakukanlah anakku !

~~~~.oo0O0oo.~~~~

Memangun Karya Tyasing Sasama

Pambegan kang wolung prekara kang pinaringan asma Hasthabrata hanggelar lelabuhan mau, kalamun anggung pinundi kanthi patitising tangguh, empan papan angon mangsa dulu marang kahanan, sayekti bisa ngirup sanggyaning kang tumingal. Iya tapak lelabuhan kang mangkono mau bisa dadi pikukuhing laku tumrap janma manungsa kabeh ing sajroning bebrayan urip ing alam donya umume, utamane kagem para satriya utama pangembat pusaraning praja kalebu para pemimpin bangsa, nganti tumeka kepala bale wisma utawa mimpin diri pribadi. Kabeh amung kinarya pikukuh murih sakabehing tumindak becik nganggo dasar tepa salira, ditepakake marang rasane dewe. Ana tetembungan ngono ya ngono nanging aja ngono, bisa dadya kasmaran mring laku kang utama, binangun ing kalbu wening.

Sranane murih kasembadan panggelaring lelabuhan, becik kudu den nyatakake pribadi sarana andeling tekad. Kena den basakake, tan ana gunane ngelmu lamun tan krana laku, tan ana pigunane kitab wedha lamun datan pinarcaya. Sanadyan mangkono tinemune ing kasunyatan, uga tan wenang hanjagakake wohing pakarti.Tumrap kang wus pada pono mangulah gati, sakehing lelaku kang hangarep arep marang wohing pakarti iku, dadi pratanda kalamun durung temen panggayuhe. Jer lelabuhane ing kono isih kawoworan lan karoban dening hardaning rasa kemelikan kang dadi pratanda durung suci atine nganti tumeka pribadine Tembung temen ing kene dudu temene Guru utawa temene Gusti nanging temening pribadinira kang antuk pikukuhe Kang Maha Kuwasa. Dene Guru miwah Gusti amung saderma niteni cidra lan temening laku sawuse kabeh mau katemahan. Diupamaake kaya wong nandur wiji. Senadyan wiji becik, lemah kang ditanduri uga apik,lamun datan taberi jaga apadene ngupakara, sayekti banget anggone gampang tinerak ing hama.

Sayekti karahayon peparinge Gusti Kang Hakarya Jagad winengku ing karsa luhur ngemot tuntunan suci sempurnaning dumadi mangesti tunggil, minangka dadi lantaran tumurune kanugrahan hamurwani lelabuhan luhur memayu hayuning bawana karana hamemangun karya enak tyasing sesama.
 

1. Katiti panyerat mami, krana sekar smarandana, minangka dadi sranane , minangka panggugah rasa, kagem para sutresna, ingkang marsudi rahayu, mamayu hayu bawana 
2. Bawana  setra  binangkit, dadi srana pangribawa, netepi laku jantrane, duh sutresna mangun rasa, wengakna atinira, tampanana aturipun, pamadyaning budi tama.
3. Besuk kapan pada prapti, marak sowan mring Pangeran, kepareng nampa kuncine, dadi manungsa utama, pangesuhing pra jalma, kang pada ngudi rahayu, karyenak tyasing sesama.
4. Sesama sameng dumadi, sesami sameng manungsa, becik kepareng sumeleh, sumarah karsaning Allah, sumadya ngesti brata, tumurune wahyunipun, panetep panata gama.
5. Agama ageming Aji, sakehing para nalendra, yekti mung titah wantahe, sakabeh pra laku tama, kang tansah ngesti tunggal, iku sayekti wong agung, aneng bumi nuswantara
6. Sawatara awak mami, mung kinarya saksinira, saksi utama uripe, senadyan ta durung priksa, kang mengku uripira, iku wajib muji syukur,marang Allah Gustinira.
7. Gusti Ingkang Maha Asih, Gusti Kang Maha Kuwasa, netepi tresna kodrate, mring sakehing cipteng gesang, kang gumelar aneng donya, gumelar sajagad agung, nyukupi mring kabutuhan.
8. Butuh apa para jalmi, kabeh mau wus gumelar, saindenging jagad gede, gumelar sajagad raya, wrata kinaya ngapa, lestarine titah sagung, urip aneng alam donya.
9. Donya brana sawetawis, dadi lantarane pada, netepi kuwajibane, nggonira manembah Allah, sadina dinanira, lan sawengi wenginipun, netepi mring kuwajiban.
10. Wajib pada bangun nagri, katarima panembahnya, menawa wus tekeng kene, sira weruh rasanira, rasanya rasaningong, rasane wong sa jagad gung, rasane wong sabuwana
11. Bawana gung bawana lit, yekti pada tanpa beda, nadyan mung setitik bae, dene yen ta ana beda, yekti mung aneng karsa, kang kawengku laku hayu, nyukupi mring kabutuhan.
12. Kabutuhan ageng alit, gumantung marang kang nedya, memangun laku uripe, gede cilike mung katon, aneng tata gelarnya, dene aneng yektinipun, yekti pada tanpa beda
13. Kang beda anane nenggih, ingkang dadi kabutuhan, tumraping pati uripe, kanggo sangu ning dedalan, netepi kewajiban, peparing Gusti Maha Gung, mrih enak tyasing sesama.
14. Sesama sameng dumadi, ngugemana mring rasanya, bungah susah sandangane, bungahe para manungsa, susahe manungsa uga, tan ginggang nadyan sarambut, yekti mlaku reruntungan.
15. Reruntungan unda ungkih, nadyan gilir gumantinya, ngenut mring kabutuhane, bungah susah mung saderma, nyukupi kabutuhan, ngibadah marang Sang Hayu, hanetepi kuwajiban.\
16.  Apa wajibe wong urip, gumelar ing alam donya, sumebar sajagad gede, becik tansah emut pada, anane sira gesang, minangka dadi pangesuh, paugeraning Pangeran.
17. Pangeran wus paring wajib, heh sira para manungsa, sumujuda sira kabeh, manembah marang Hyang Manon, kang paring sira gesang, tembe wingking dadi wahyu, sempurnaning kondurira.
18. Kondur ngarsane Sang Adil, ora ngasta apa apa, kang ginawa mung amale, jroning urip aneng donya, kang yekti sawatara, kena kanggo sangunipun, mulih alam kalanggengan.
19. Langgeng datan owah gingsir, tan gotang keh amalira, uga tan wuwuh anane, jenjem cukup tanpa slewah, petungane tan salah, nadyan ta amung sarambut, iku pada den emuta.
20. Emut sajroning aurip, ing donya mung sawetara, mampir ngombe upamane, becik den elinga sira, sadhar saliring lampah, tansah lelaku ngaluhur, memangun mrih tentrem samya.
21. Samya nulad mring pribadi, maos serataning Allah, jroning nala tan bedane, pepindane surya kembar, kang hamadangi jagad, jagad alit jagad agung, sayekti datan prabeda.
22. Prabedane wong aurip, yen priksa marang kawignyan, lantip mring olah rasane, bisa ngenaki mring liyan, lan bisa weh pepadang, syukur yen paring panuntun, tumuju mring kautaman.
23. Utamane  wong  aurip, manjinga   sajroning rasa, jejer mlaku sesamine, tansaha paring pepadang, hanggelar pangawikan, murih dunung uripipun, purwa madya lan wasana.
24. Purwaning para manungsa, tinitah urip ing donya, iku sayekti karsane, Gusti Kang Maha Kuwasa, kang paring kanugrahan, nedakna katresnanipun, memayu hayu bawana.
25. Bawana rinakit wingking, handadosna kawuningan, cinipta kagem papane, para tumitah sajuga, sakdurunge manungsa, tumedak ing donya iku, titah kang liya wus ana.
26. Sawusna pepak sakalir, nembe manungsa cinipta, pranyata purna anane, purna sempurnaning titah, datan mada manungsa, awit manungsa satuhu, ngemot citraning Pangeran.
27. Pangeran Kang Maha Asih, tansah mayungi rasanya, marma tentrem pinanggihe, sak mobah mosiking rasa, ngenut jantraning lakon, dadya karenane sampun, sempurna nggonnya ngibadah.
28. Purna ngibadahe janmi, yen sampun prapteng wancinya, marak sowan mring gustine, awit tinimbalan marak, sowan ngarsa Pangeran, tilar donya lan sedarum, mlebet alam kelanggengan.
29. Langgeng anggennya manunggil, wusnya ngagem pralampita, dumeling saking uripe, ngrasuk pawiwahan brata, mangestu tunggal jiwa, kalayan Purwaning Hayu, Gusti Purwaning Lelakon.
30. Lelakon  panunggal karsi, jumbuh  sajrone  lelampah,  memangun karya enake, manungsa jroning bebrayan, urip ing alam donya, dadya hayu kang rumuhun, alap ingalapan pedah.
31. Pedah apa  mangun karsi,  karyenak  tyasing  sesame, mertobat jroning rasane, gawe padang lan tumrawang, padang aneng paningal, kang katingal yekti amung, guyub rukun bebarengan.
32. Bebarengan kabeh sami, nulad citraning Pangeran, kang gumelar aneng kene, pratanda yen sira pada, kekasihe Pangeran, kang wus mengku budi luhur, pono wikan saliring bab.
33. Wikan samubarang kalir, sabarangreh kang gumelar, warata sajagad gede, sarehne jejering titah, among rasa bebrayan, becik den persudi mungguh, tumrape wong sabuwana.
34. Sabuwana among siji, Gusti sesembahanira, Allah Ingkang Welas Asih, katarima panyuwunnya, pada antuk sarana, nggonira darbe panyuwun, welas asih mring sesama.
35. Samapta sajroning diri, ngancik zaman kalanggengan, tata tata sakabehe, gawenen tentrem ing gesang, wiwit ing alam donya, wiwitana kanti twajuh, gawe enake bebrayan.
36. Den bebraya samukawis, marang sakehing lelampah, murih enteng junjungane, lelakone pra manungsa, keparenge Pangeran, nganggo dasar tresna laku, hanindakna manjing rasa.
37. Rasa Jati mengku karsi, mujudake kasampurnan, kang dadi cipta jatine, ciptane pinanggih mulya, donya tumekeng mbenjang, sayekti lamun wus kondur, dateng alam kalanggengan
38. Langgeng datan owah gingsir, sajrone bebrayan gesang, rina wengi mrih purnane, anggon ngemban dawuh Allah, murih tentreming jagad, rahayu sabuwana gung, rahayu kabeh kang gesang.
39. Sangkan  Paraning  Dumadi,  purwaning sira dumados, kagelar urip ing kene, becik sigra prayitna, hanampani nugraha, kang tedake saben dalu, wahyu pambukeng warana,
40. Warana binukeng titi, wus tumeka ing wancinya, sastra piwulangreh wenteh, wus terwaca panyeratnya, dedalane agesang , wus manunggal budi luhur, aneng rasa jatinira.

Mustikaning bebrayan yekti kapirsan saka anggone mbudi daya panunggaling cipta rasa lan karsa saiyeg saeka praya saiyeg saeka kapti hambangun Padaleman Suci aneng sajroning kalbu weninge sagung dumadi lan iya krana mangkono dadi lelantaran tumurune kanugrahan Pangeran marang para jalma manungsa kang yekti katingal saka anggone pada urip rahayu wilujeng tentrem mong kinemong ing samukawis langgeng tumeka aneng zaman kalanggengan.




By: Alang Alang Kumitir

Serat Candrarini

PUPUH I
SINOM
 

1. // Kang agnya gita sri nata / ing Surakarta nagari / Pakubuwana ping sanga / mangun wasitaning estri / ingkang cinitreng ari / Respati tanggal ping pitu / Jumadilakir wulan / kanem Be sangkaleng warsi / piyarsakna trusing kang sabda narendra //
2. // Liring kang wiyata arja / ujar ugering pawestri / kang winayuh dennya krama / yogya ngupakareng dhiri / majrenih mardiweni / wiwida gônda rum-arum / rumarah ngadi warna / winoring naya memanis / mangesthia ing reh cumondhonging karsa //
3. // Awit jenenging wanodya / pegat dennya palakrami / nistha nir kadarmanira / wigar denira dumadi / sami lan mangunteki / kang badhar subratanipun / punggel kaselan cipta / marma sagunging pawestri / marsudia widadaning palakrama //
4. //Den kadi duk jaman purwa / garwanta Sang Pandhusiwi / kang kocap layang wiwaha / lelima ayu linuwih / tiga putrining aji / kang kalih atmajeng wiku / pantes dadya tuladha / estri kang kanggeping krami / winursita dyah lima candraning//
5. //Kang sepuh Wara Sumbadra / saking Mandura nagari / atmaja Sri Basudewa / ing warna ngresepken ati / sumeh kang netra lindri / pasaja ing driya tangguh / semu kurang budaya / awijang dedeg respati / kuning wenes labete amung kepama //
6. // Tan pati ngadi busana / mangu kadung yen lumaris / jetmika arang ngandika / tan regu semune manis / lirih tanduking angling / lumuh ing wicara sendhu / amot mengku aksama / tuhune pribadi pinrih / setyeng priya datan lenggana sakarsa //
7. // Mring maru kadi sudara / rumesep tan walang-ati / sanadyan kurang budaya / legawa anrusing batin /winongwong widadari / labet kadangira Wisnu / marma Sang Dananjaya / pamengkune semu ering / marunira anggepe sami nyuwita //
8. //. Myang raka Sri Baladewa / miwah Prabu Harimurti / kalangkung ing tresnanira / marang Dyah Banoncinawi / kadang estri satunggil / kapisah panggenanipun / mila tansah anduta / wau sang narendra kalih / tanya warta mring Sang Retna Madubrônta // 

PUPUH II  

DHANDHANGGULA

1. // Garwa ingkang panenggak winarni / apeparab Dewi Manohara / saking pratapan wijile / putranira sang wiku / Manikhara ingkang palinggih / wukir tirta kawama / ing warna pinunjul / kadi gambar wewangunan / netra jait anteng pamulune manis / yen paes wimbuh endah //
2. // Nadyan ngusut yekti maksih manis / wônda luruh kang bau awijang / maya-maya sawangane / amardapa ngenguwung / kuning wenes masemu wilis / lir Hyang pudhak sinurat /katon warnanipun / tan pae pepindhanira / ôndakara kataweng ima manipis / rumamyang amradipta //
3. // Anyunari ingkang sitaresmi / kuciwane pan namung samatra / dene lugas gegelunge / ananging maksih mungguh / sarwa ramping sranduning dhiri / marmanta kurang madya / ing pambayunipun / lir tawon gung kang gumana / lambungira satata amilangoni / kadya sekar kintaka //
4. // Lathi dhamis anggula sathemplik / rekta kadya kang manggis karengat / kengis dening wiragane / waja amiji timun / rentet rampak ing pucuk kuning / kumilat wor wicara / weh kesar kang dulu / sarwalus sasolahira / yen amesem iriban arang kaeksi / sinamun pangandika //
5. // Tembung arum rumaket amanis / tandukira angengayuh driya / bisa nuju ing karsane / priya myang marunipun / pinapangkat dennya ngladeni / susila anoraga / sepi ing piyangkuh / enget trahing dwijawara /betah nglapa kareming bôngsa ngastuti / asmara mring sasmita // 

PUPUH III  

ASMARADANA

1. // Panengah Dewi Ulupi / atmajanireng pandhita / Bagawan Kanwa wastane / dhepok wukir Yasarata / endah respati warna / liringe anunjung biru / sumorot kadi kartika //
2. // Dhemes sedhep merak ati / kadi pratima rinengga / sarenteg bang-bang awake / maweh brônta kang tumingal / liringe pindha wulan / tan pegat maesmu guyu / kengis kang waja gumebyar //
3. // Antenge wekasan keksi / sumeh ing pamulunira / pantes yen amathet lambe / ngiras mintokaken waja / wangun tetesing toya / kataman baskara nawung / lir tranggana mrih sasana //
4. // Jaja welar weweg isi / gemuh ingkang payudara / parigel patrap solahe / kewes wedaling wicara / tinut liringing nitya / tandang tanduke rumengkuh / mring priya myang marunira //
5. // Bisa cawis angladeni / kang dadi kareming priya / myang putra cethi sedene / marma wong sa-Madukara / ajrih asih sadaya / suyut tur mawa kayungyun / prabawa wijiling tapa //

PUPUH IV 

MIJIL

1. // Garwanira Sang Partasumendhi / ingkang cinariyos / Retna Gôndawati kekasihe / Sri Arjunayana kang sesiwi / nateng Sriwadari / ing warna pinunjul //
2. // Dedeg ngropoh sarira anglentrih / tur mardapa tinon / kuning wenes wingit pasemone / anteng jatmika ruruh yen angling / ing wiweka titi / kurang gujengipun //
3. // Rema memak ngendra wila wilis / ngrarompyoh kang sinom / jôngga lumung welar pranajane / maya-maya lir cengkir piningit / anggandhewa gadhing / wijang baunipun //
4. // Wiragane anenangi branti / yen lumampah alon / ngembat madya alemes lambunge / anglir tunjung lumengganging warih / kasiliring angin /wah gandanirarum //
5. // Susileng tyas sumawiteng laki / dumulur sapakon / kinawruhan maru sesikune / winaweka winoran memanis / yen rengat pinlimping / ing wicara arum //
6. // Wasis saliring karyaning estri / reratus kekonyoh / widadari sang dyah pagurone / winulangken mring marune sami / mrih dadia kanthi / ngladeni ing kakung //

PUPUH V

KINANTHI

1. // Garwa kang pamekasipun / nama Sang Wara Srikandhi / saking nagari Cempala / reja ingkang asesiwi / Sri Maha Prabu Drupada / ing warna tuhu linuwih //
2. // Jenar pasariranipun / kadi kancana sinangling / wadana nuksmeng sasôngka / liringe galak amanis / budiman ingkang umulat / sedhet dedege respati //
3. // Gandhang kang wicara tanduk / gandes kewes anglayoni / tulus raharjaning driya / kalamun slanggatan angling / datan  mawi tiningalan / sinambi ngliring dariji //
4. // Amung lawan kakungipun / kalamun den andikani / patitis saulonira / cumondhong mapanken liring / sumeh esmu guyunira / gumebyar kang waja kengis //
5. // Narawung lir thathit barung / tumempuh sumyur ngenani / curna prananireng priya / marma lamun den ladosi / marang Sang Putri Cempala / Sang Parta sande anangkil //
6. // Lawan sukane sang ayu / maos sagung srat palupi / kang sekar Wisatikandhah / swara arum tan brebegi / kenyut sanggyaning miyarsa / yen sampun den wursitani //
7. // Bakit mantes lan memangun / jumbuh ingkang busanadi / tumrape marang sarira / ing warna tibaning wanci / nyamlenge tan mindho karya / dadya tuladaning estri //
8. // Miwah marang para maru / rinasuk dipun slondhohi / nora keguh rinengonan / gapyak-gapyuk den srowoli / dadya nora bisa duka / lejar lumunturing kang sih //
9. // Puwara momong angugung / marang Sang Retna Srikandhi / tuwin Risang Dananjaya / antuk babah denirasih / nanging Sang Retna Cempala / tangeh yen ageng kang galih //
10. // Awit wus waskitheng tuduh / dadya denira males sih / bekti marang maratuwa / gumati mring Dewi Kunthi / pamunjunge saben dina / sakarsane den turuti //
11. // Yeka ta cariteng dangu / estri kang kanggep ing laki / nalikane jaman purwa / wus kawilang yen utami / marma yogya pinirita / pakolehe pinarsudi //
12. // Pinangkat sakadaripun / kang kanggo ing jaman mangkin / ywa kongsi tanpa tuladan / buwang caraning dumadi / bokmenawa tibeng nistha / ina lupute pribadi //
13. // Tatas titising pangapus / gita wiyataning estri / sang maha prameng lukita / satetanggung ingastuti / waranta sri naranata / winastan srat Côndrarini //

PUPUH VI

POCUNG

1. // Dyan pinucung mastuti rehing pitutur / esthining wardaya / memudhar wedharing budi / braminteng tyas taman kendhat analôngsa //
2. //Ruwiyanung amarna reh garwanipun / Arya Dananjaya / maksih sakawan winarni / padmi kalih kekalih pangrembenira //
3. // Kang tinutur rumuhun dyah kang jejuluk / Dewi Manikarja / putrane jawateng warih / ajejuluk Pukulun Sang Hyang Baruna //
4. // Tuhu punjul warnanta sang kusumayu / prasajeng lelewa / jenar pasariran gilig / maya-maya tinon lir sarpakenaka //
5. // Dedeg ngrangkung yen lumampah lengkung-lengkung / amucang kanginan / netra jait naya lindri /imba layu malengkung kadi wangkawa //
6. // Pindha juruh eseme winor lan tanduk / arum ngarah-arah / rumaket resep tarampil / liringira lir thathit barung lan kilat //
7. // Ambek sadu jatmika ing driya tangguh / bekti marang priya / susila anut sakapti / kinawruhan rengune maru lan garwa //
8. // Lir sadulur rumengkuh atut aruntut / tan ana rinengat / mring maru nir walang-ati / bisa karya gambuhing wardayanira //

PUPUH VII

GAMBUH

1. // Garwa ingkang kapitu / Dyah Maeswara panenggakipun / sang sudewi putri saking Argadani / yoganing sang maha wiku / Sidhi Wacana kinaot //
2. // Sama-samaning wiku / sang retna tuhu warna pinunjul / anyunari tinon lir pratima gadhing / lekering wadana mancur / kuning mawenes cumlorot //
3. // Wandanira sang ayu / dedeg pidegsa sarira pupuk / weweg musup turut saranduning dhiri / amardapa  sri ngenguwung / pindha sasôngka mancorong //
4. // Balerah netra cancut / idep rampak rentet nengeng luhur / roning imba alisnya ketel tur langking / kang athi-athi malengkung / mring karna ngrompyoh kang sinom //
5. // Waja tetesing ranu / sumorot pindha kartika nawung / kengis lamun wicara linuding liring / saengga kilat mrih dunung / weh kesaring tyas kang tumon //
6. // Tanduk atuntung guyu / luwes wilet sasolahe patut / lelewane satata amilangoni / beksanta susileng kakung / jatmika anut sapakon //
7. // Miwah mring para maru / rumaket resep tan darbe rengu / sih-sinihan wus kadi kadang pribadi / suka pirena sadarum / marang ing dyah garwa anom //
8. // Sumungku mring marsepuh / marang garwa pangrembe sih mengku / dadya runtut runtungan saeka kapti / padmi pangrembe aguyub / tan pegat tyaseagolong //

PUPUH VIII

MEGATRUH

1. // Sampating kang cariteng garwa pepitu / ingkang minôngka pademi / garwa pangrembe winuwus / lire pangrembe pan selir / kekasihe kang sawiyos //
2. // Retna Rarasati parabe sang ayu / niken sutane patinggi / Ki Ontagopa pepangul / bawahing Mandura nagri / Widarakandhang ran dhukoh //
3. // Warna punjul kadi lepiyan winangun / dadya angebat-ebati / labet tinggal bapa biyung / ambesat citranta luwih / kadi sasôngka duk miyos //
4. // Dedeg sedheng pidegsa sarira lurus / wonda jenar anyunari / anglir kancana ginangsur / wadana lancap aresmi / ujwalanira sumorot //
5. // Netra jait baranyak sumeh pamulu / gandhang kang swararum manis / sasolahe teka patut / dhemes pantes merak ati / gandes luwes yen miraos //
6. // Liringira lir siring ingkangkilat pyuh / sembada utameng budi / susila anuting kakung / myang maru tan walang-ati / resep rumaket sumlondhoh //
7. // Tepung rukun tan ana kang darbe rengu / karana waskitheng budi / tan kewran ing agal alus / sanadyan wijiling alit / tan pae atmajeng katong //
8. // Amumpuni kretarta ing driya tangguh / pasanging graita lantip / sang retna pakaryanipun / bawani sagung sesaji / dhadharaning priya among //
9. // Sarwa wasis masalah pangolahipun / dhadharan kang adi-adi / cara Suralaya patut / wulanganing widadari / mawarna-warna kinaot //
10. // Sumawana sang retna rikaleng dangu / parekanira sang dewi / Wara Sumbadra sih lulut / nyuwita saeka kapti / myang kadang tunggil pasuson //
11. // Marma marunira sadaya tumutur / tresna lir sayayah bibi / Sang Parta kasok sihipun / sira dyah sumungku bekti / tan kumambang lair batos //

PUPUH IX

MASKUMAMBANG

1. // Pamekase garwa pangrembe winarni / putri beboyongan / saking pulo Rajapethi / putri Sri Sasrakusuma //
2. // Apeparab Sang Retna Dewi Sulastri / tuhu yu utama / legawa anrusing budi / susila solah pasaja //
3. // Wônda jenar semu wilis netra lindri / jatmika nuraga / tanggon pamulune manis / wenes ijo amardapa //
4. // Dedeg ngronje awija kang buja gilig / turut lumung jôngga / madya pambayunnya kadi / gadhing tinon maya-maya //
5. // Rema memak lemes ngendra wila wilis / imba lir wangkawa / wiragane ngincang alis / binar myang esem nyarkara //
6. // Maweh brônta kang tumingal sang retnadi / kadi singa lupa / lampahing pada tanduking / amembat lambung lir beksa //
7. // Pambuncanging asta anggandhewa gadhing / amanyura kontal /satindak mangu manolih / kadi rebah kabaratan //
8. // Ambeksanta setya tuhu marang gusti / dumulur saprentah / sumala marmanta asih / sang arya myang para garwa //
9. // Dhasar nguni minôngka patiba sampir / sang dyah lan curiga / wasiyat ran Pulanggeni / dadya srananing pangantyan //
10. // Tan pepeka pra maru sadaya asih / saben sinusupan / karsane sawiji-wiji / wijahing budi raharja //
11. // Pakaryanta sang kusuma ambawani / busaneng sang arya / tuwin Dyah Banoncinawi / myang Raja Putri Cempala //
12. // Katiganya Retna Dewi Gôndawati / marma dyah katiga / rumesep sengseming asih / rahap-rumahap sadaya //
13. // Pangrengkuhe mring Retna Dewi Sulastri / rumaket lir kadang / kang anunggal yayah bibi / tan kaba-kaba ing driya //
14. // Ing pamarah pamuruke kang kranaris / samatra tan môntra / yen maru maroning laki / tangeh rengu rengating tyas //
15. // Mandar panyiptane pra garwa pangarsi / mring Sulastri Retna / ingaken kadang wuragil / linaela pinilala //
16. // Nanging ciptanira putri Rajapethi / tanna pisan-pisan / ugungan agunging galih / malah susila ngawula //
17. // Sungku sungkemira kamantyan jrih asih / mring maru kang wredha / pan samya inganggep gusti / kinawruhan sowang-sowang //
18. // Bisa mangkat ing parikrama basaris / rumeseping prana / nadyan antenging patitis / netes rumanti ing driya //
19. // Tan kumendel kumandel kendeling budi / nyenyama utama / yen sam atmajeng aji / malejeri ing prajarja //
20. // Ing sarambut aran nora anglabeti / cipta kang mangkana / mung kumawula anggusti / cumadhong cadhanging karsa //
21. // Siyang dalu mung nedya rumagang kardi / sumurup rumahab / sumusup rumesep ngati / atetes satiti tata //
22. // Dene marang samane garwa taruni / mring Ken Rarasatya / rumemen dennya nglumuhi / atut runtut tan kena sah //
23. // Tan kemeron  yen maron maru sinelir / pangrehing pangarah / sakaroron nunggal kapti / lerem rehing pasudaran //
24. // Mong-ingemong tan semang-semang salami / sama parimarma / narima kadarman kalih / amot memet ing utama //
25. // Dadya Sang Dyah Sulastri ing siyang ratri / katrem sinagotra / pinitresna sang suputri / putrine Sang Pandhuputra //
26. // Ganti-ganti denira angrumanteni / mematah pakirtyan / sangkep ikating pangrakit / tuhu tyas pasthika maya //
27. // Marma sagung cethi parekan ban sami / yam-yamen umiyat / ambeking Retna Sulastri / setya legawa ing karsa //
28. // Maring dasih tansah mangangsungi ing sih / ing karsa arsaya / marma pra dasih jrih asih / sumusup samya rumeksa //
29. // Amemudya karaharjaning dumadi / dumadining sedya / sedyaning wong gurunadi / nadi sudiya rumabda //
30. // Para maru memeruha ing pangarih / nuruh manohara / aruma lir sari-sari / rumaras rehing sarira //
31. // Kinaruha dera Sang Wara Apsari / memurih nyudara / rem-rema rehing aurip / iswara kowaraningrat //
32. // Papas papal palupi kang rinarepi / panjurung wuwuhan / garwanta Sang Pandhusiwi / sanggyaning para wanodya //
33. // Ngastutia tata-tataning pawestri / rehing palakrama / ngemu malaku utami / telada kang kacarita //
34. // Den asabar sadu darana ing budi / ngawula ing priya / suprihen waluya jati / aja ngegungken wanodya //
35. // Sayektine kudu surti ngati-ati / nastiti ing tata / ngawruhi ambeking laki / lakonana tarak brata //
36. // Aja kurang samapta tataning kapti / rumanti ing patrap / pinataha kang patitis / pantesen pangruktinira //
37. // Lawan kudu den bisa nuju ing laki / apa kang sinedya / lamun ora bilaeni / iya kalaren kewala //
38. // Nadyan kina marua ing sanga sisih / aja pisan-pisan / nganti sakseriking laki / terusnadaleming driya //
39. // Aywa cipta panas mring marunireki / mandar surupana / supaya lulus lestari / utama panemunira //
40. // Sawatara den bisa angirib-irib / nelad labuhannya / garwane Sang Pandhusiwi / widadaning palakrama //
41. // Mongka iku putrane para narpati / myang suteng pandhita / tan pae darahing luwih / tapa lan amengku praja //
42. // Suprandene tan môntra-môntra nglabeti / yen darahing tapa / miwah darahing narpati / sungku sungkeming ngawula //
43. // Maring laki pangrengkuhing batharadi / ngudi kawidadan / jrih teruse lair batin / cundhuk cumondhong ing karsa //
44. // Marma para kenya eling den aeling / ngelingana nulad / laladaning wanodyadi / sedya angudi widada //
45. // Yekti abot pratikele wong akrami / aywa anggegampang / amiyagah ing pambudi / luput pisan kena pisan //
46. // Lamun gampang sayektine luwih gampil / yen angel kangelan / tan kena tinambak warni / myang tinambak rajabrana //
47. // Titi tamat panitranireng ratyadi / kang mongka pralambang / palupining pra kenyadi / raharjaning palakrama //
48. // Amarengi ing ari Anggara Kasih / candrama sutresna / pralikan Rabingulakir / kayuman warsa Jimawal //
49. // Sayogyane kenya mangesthia jati / lambanging sangkala / rikala manurat jari / mangayubagyeng wasita //

 

 

 

~~oOo~~

Syiir Tanpa Waton

Yaa rosulalloh salammun 'alaik
Yaa rofi'asyaani waddaaroji
Atfatayaji rotall 'aalami
Yauhailaljuu diwaalkaromi
Yauhailaljuu diwaalkaromi

Ngawiti ingsun nglaras syi-iran
kalawan muji maring pangeran
kang paring rahmat lan kanikmatan
rina wengine tanpa pitungan rina
wengine tanpa petungan

Dhuh bala kanca  priya wanita,
aja mung ngaji syareat blaka,
gur pinter ndongeng nulis lan maca,
tembe mburine bakal sengsara,
tembe mburine bakal sengsara

akeh kang apal Qur'an kadits-e,
seneng ngafirke marang liyane,
kafire dhewe gak di gatekne,
yen isih kotor ati akale,
yen isih kotor ati akale

Gampang kabujuk napsu angkara,
ing pepaese gebyare dunya,
iri lan meri sugihe tangga,
mula atine peteng lan nistha,
mula atine peteng lan nistha.

Ayo sedulur jo nglalekake,
wajibe ngaji sak pranatane,
nggo ngandelake iman tauhide,
baguse sangu mulya matine,
baguse sangu mulya matine.

Kang aran sholeh bagus atine,
karana mapan sari ngilmune,
laku thorekot lan makrifate,
uga hakekot manjing rasane,
uga hakekot manjing rasane.

Al Qur'an Qodim wahyu minulya
Tanpa tinulis bisa diwaca
Iku wejangan guru waskitha
Den tancepake ing jero dada
Den tancepake ing jero dada

Gumantil ati lan pikiran
Mrasuk ing badan kabeh jeroan
Mu'jizat Rosul dadi pedoman
Minangka dalan manjinge iman
Minangka dalan manjinge iman

Kelawan Alloh Kang Maha Suci
Kudu rangkulan rina lan wengi
Ditirakati diriyadhohi
Dzikir lan suluk jo nganti lali
Dzikir lan suluk jo nganti lali

Uripe ayem rumangsa aman
Dununge rasa tandha yen iman
Sabar narima najan pas-pasan
Kabeh tinakdir saking Pengeran
Kabeh tinakdir saking Pengeran

Kelawan kanca dulur lan tangga
Kang padha rukun aja ndersila
Iku sunahe Rosul kang mulya
Nabi Muhammad panutan kita
Nabi Muhammad panutan kita

Ayo nglakoni sakabehane
Alloh kang bakal ngangkat drajate
Senajan asor tata dhohire
Ananging mulyo maqom drajate
Ananging mulyo maqom drajate

Lamun palastro ing pungkasane
Ora kesasar roh lan sukmane
Den gadang Alloh swargo manggone
Utuh mayite ugo ulese
Utuh mayite ugo ulese

Sariné Basa Jawa, Padmasukaca, 1967, #139 (Hlm. 134-186)

--- 134 ---

Sikatan. Kaya sikatan nyambêr walang Cd = cukate manawa mrawasa mungsuh.
Singa. 1 Singa-barong = macan mawa wulu dawa. 2 Singanagara = tukang nindakake ukum-pati, lêgojo. 3 Singa ranu Ws = baya. 4 Singamulangjaya Pd = Sêtyaki. Wrêsniwira. 5 Gêrêng-gêrêng pindha singa antuk bayangan Pp = kaya singa olèh mêmangsan (nêpsu, nggêtêm-nggêtêm). 6 Singa papa ngulati mangsa Slk = panggêdhe uripe kêcingkrangan golèk pitulungan marang rakyat.
Singgat. Ngungkat-ungkat singgat, nênangi kêmrêki Pt = njalari tuwuhe kêkarêpan ala.
Sisik-mêlik. Golèk sisik-mêlik Pt = golèk cihnane barang sing dilari (titik-mêlik).
Sona. Sona bêlang mati arêbut mangsa Bs = nêmu cilaka marga saka angkara-murkane.
Tawon. 1 Byung-byungan tawon kambu Bs = wong pirang-pirang grudag-grudug (marga kelu pawarta). 2 Nawon kêmit Pp = wangune bangkekan sing cilik (mênggik). 3 Thang-thêng kaya tawon boni Bs = wong tansah wira-wiri (lunga-têka saka siji).
Têkèk. Têkèk mati ulone Bs = nêmu cilaka marga saka gunême dhewe.
Têngu. Têngu mangan brutune Bs = dipracaya nyimpên barang, wasana dicolongi dhewe. Brutu iku papan tancêbing buntut, ora katon, pêpindhane barang sing disimpên).
Tigan. Tigan kaapit ing sela Bs = wong sèkèng mêmungsuhan karo wong sêntosa tur dibut loro.
Tikus. 1 Tikus pithi ngunggah-unggahi Bs = wanita asor ngunggah-unggahi bangsa luhur. 2 Tikus mati ing êlènge Bs = ora tau lunga-lunga marga kêpatèn pasaban, wasana tumêka ing pati.
Tinggi. 1 Ninggi Pt = wong disanjani (didhayohi) ora nyênyuguh malah njaluk apa-apa marang wong sing nyanjani. 2 Sêga sakêpêl dirubung tinggi Ck = salak.
Trênggiling. Nrênggiling api mati Pb = api-api ora ngrungokake, sajatine nggatèkake bangêt.
Truwèlu. Nyalulu nruwèlu Pb = têka ing omahe wong duwe gawe tanpa diundang (prêlu ngalap suguhan).
Turangga. 1 Turangga ngrap ing pandêngan = Mr Pandêng. 2 Utamane priya kudu ndarbèni: curiga, wisma, wanita, turangga, kukila - = Mr. curiga. 3 Katuranggan = titikan ala-bêciking awake (jaran, prêkutut lsp) katitik saka tandha-tandha kang tinêmu ing awake, kayata: Satriya pinayungan + jaran kang

--- 135 ---

mawa mathi (unyêng-unyêng) ing gigir sisih kiwa. Samparwacana = jaran kang mathine (unyêng-unyênge) ing iringane lambe dhuwur. Srikuning = prêkutut sing suluhane mripate kaduk kuning, mangkono uga ing bontose brutu sisih ngisor, dayane ngrêjêkèni wong sing ngingu. Bramakokop = prêkutut sing sangisore cucuke mawa wulu njêgrag kaya jenggot, warnane sulak abang, dayane sing ngingu kêrêp lara.
Canthuka. 1 Swarane pindha sasra canthuka warsa Cd = rame kaya pangorèke kodhok sèwu abungah-bungah marga ana udan. 2 Dèwi Anjani tapa nyanthuka ing dhampènge tlaga Madirda Pd = patrape tapa ndhêpèpès ing dhampènge tlaga (kaya kodhok). Canthuka Kw = kodhok.
Cacing. Dicuthat kaya cacing Pb = ditundhung kanthi cara siya bangêt.
Cèlèng. 1 Cèlèng gotèng = bangsane cèlèng, nanging cilik. 2 Ngadhêp cèlèng bolotên Pb = sêsrawungan karo wong ala. 3 Nrajang grumbul ana cèlènge Pb = njarag nêmu cilaka.
Clarat. Embat-êmbat clarat Pb = ngawekani samubarang sing arêp ditindakake. Clarat = klarap, clèrèt-gombèl.
Cocak. Cocak nguntal lo Bs = njangka prakara sing mokal bisane kalêksanan.
Ula. 1 Ula-ula dawa Pb = prakara sing banjur dadi ngambra-ambra. 2 Ula marani gêbug Bs = njarag nêmu cilaka. 3 Dolanan ula mandi Pb = njarag nindakake apa-apa sing mbêbayani.
Ulêr. 1 Mênêng wada ulêrên Pb = ing lair katon bêcik, batine darbe sedya ala. 2 Ngulêr-kambang Ws = kaya ulêr-kambang, kaya lintah, maksude: satitahe, alon-alonan.
Urang. 1 Buntut-urang Pp = rambut ing githok (lancip kaya buntut urang). 2 Urang watang = urang gêdhe. 3 Urang-ayu = araning wangune suwêng. 4 Cucut-urang = arane manuk, cucuke dawa sabane ing sandhing blumbang lsp (pakane iwak). 5 Gêlung supit-urang Pd = gêlung minangkara (kayata Janaka Lsp). Omahe mawa dalan Supit-urang Pt = mawa dalan loro sing anjog ing plataran. 7 Kutha Supit-urang = arane kutha Pasuruan ing jaman biyèn, nalika samana Prabalingga aran Bangêr. 8 Dèwi Urangayu = garwane Anoman pêputra Trigangga.
Walang. 1 Nguntu walang Pp = rênggêt-rênggêt. 2 Londho-londho walang sangit nggendhong kêbo Pp = katone ora nduwèni akal ala, jêbul julig bangêt. 3 Malang gambuhi Bs = jêjodhoan sing wadon luwih gêdhe (awake). 4 Malang-kadhak,

--- 136 ---

Pt = kaya walang-kadhak, yaiku mathènthèng sajak umuk (Walang-kadhak iku bangsa manuk). 5 Wêruh cos walang-tatune Pt = wêruh tibane gêgaman sing njalari raja-tatu (raja-pati). 6 Kutu-kutu walang-ataga Br = sakabèhe gêgrêmêtan kewan rumangkang. 7 Walang kayun Ws = walang tyas, walang karsa, walang ati, sumêlang. 8 Walang sangkêr Kw = apa-apa sing ngrêribêdi. 9 Rêp sidhêm pramanêm tan ana sabane walang salisik (tan ana banene walang salisik) Br = sanalika sêpi nyênyêt. 10 Kutu-kutu walang ataga = sakabèhe kewan gêgrêmêtan lan rumangkang.
Wanara. 1 Wanara seta = Anoman. 2 Wanara Anjani putra = Anoman. 3 Catur wanara rukêm = candrane wong minum 4 sloki. 4 Siyungwanara = putra ratu Pajajaran sing nyedani Sri Pamêkas. 5 Langênwanara = lakon wayang Rama abala wanara, antawacanane sinawung ing têmbang.
Wêdhus. 1 Wêdhus prucul = wêdhus sing tanpa sungu. 2 Wêdhus diumbar ing pakacangan Bs = wong ala pinracaya rumêksa barang sing dadi pakarêmane.
Wêlut. 1 Rêmbuge kaya wêlut dilêngani Pb = ora kêna diêndêl, mencla-mencle. 2 Enggon welut diêdoli udhèt Pb = ênggone wong sugih kapintêran diumuki kapintêran.

XXXIX. TÊTUWUHAN
Golongan: 1 Krowodan = woh-wohan lan jêjanganan. 2 Dhukut kruwut = sakabèhe têtanduran ing pakarangan. 3 Pala gumantung = têtuwuhan sing umure ora nganti puluhan taun (katès, gêdhang). 4 Pala kirna = têtuwuhan wohe gumantung sing bisa nganti puluhan (atusan) taun (nangka, durèn lsp). 5 Pala kêpêndhêm = têtuwuhan wohe ana sajrone lêmah (dianggêp woh), kayata: wi, gêmbili, talês lsp. 6 Pala kêsimpar = têtuwuhan mawa wit nlosor (timun, sêmangka lsp). 7 Gêgrumbulan = têtuwuhan mawa wit atos pangpange cêdhak sapu-lêbu (njalari rungkud). 8 Bêbondhotan = têtuwuhan sing mrambat pêpulêtan.
Adas. Sêmbur-sêmbur adas siram-siram bayêm Pt = saka puji-pandongane wong akèh muga-muga bisa kalêksanan.
Alang-alang. 1 Alangalangkumitir = kahyangane Sang Hyang Tunggal. 2 Ora ngrêti alang-ujure = ora ngrêti sing njalari anane kadadean; ora nyipati patine. 3 Sing malang-malang putung, sing rawe rantas = kabèh sing ngegol-goli disirnakake.
Arèn. Kèkrèk arèn Pb = nindakake pakaryan angèl lan kanthi kaworan rasa was-sumêlang.

--- 137 ---

Asêm. 1 Nguyah-asêmi Pb = ngalêmbana nganti luwih saka ing samêsthine. 2 Rog-rog asêm Pb = têgêse lugu: udan sing tibane banyu (têploke) gêdhe-gêdhe, nanging mung sadhela; maksude: ada-ada, pakumpulan lsp sing ora nganti umur suwe banjur bubar, marga para wargane kêtuwuhan rasa bosên utawa wêgah.
Awar-awar. Ngaub awar-awar Pb = suwita marang wong sing mlarat utawa ora nduwèni panguwasa.
Bawang. 1 Bawang lanang = bawang cilik tanpa siyungan. 2 Pupuk-bawang = mèlu dolanan, nanging ora diwajibake mèlu dadi. 3 Sasiliring bawang Pt = tipis bangêt, sadhela bangêt.
Bolu. Bolu rambatan lêmah Bs = prakara sing embet-embetan tanpa wasana. 2 Bathok bolu isi madu = wong asor, nanging sugih kaluwihan.
Brambang. Dirajang kaya brambang, dikêthok kaya lombok = ukara sing lumrah diucapake wanita yèn nuju muring marang bojone.
Bung. Bung pring pêtung Bs = bocah sing wlagang bangêt (enggal gêdhe bangêt).
Dhadhap. 1 Dhadhap kêtuwuhan cangkring Bs = prakara bêcik ana sing njalari ala. 2 Suta, Naya, Dhadhap, Waru, Niti Pt = ngandhakake wong sing durung ngrêti jênênge. 3 Mbok randha Dhadhapan Bb = randha sing dingèngèri Dèwi Sêkartaji (Kèn Limaran, Candrakirana).
Durèn. 1 Jaran kêmbang-durèn Pp = ulês kuning. 2 Ngêmbang durèn Ws = ndlongop. 3 Pipi ndurèn sajuring Pp = lancap lan ramping ngrêsêpake.
Jambe. 1 Kaya jambe sinigar Pp = padha rupane. 2 Sadulur jambe-suruh Pb = dudu sadulur, nanging manjing wis dadi sadulur. 3 Dakkinange jambe suruhe Pt = dak lamare.
Jamur. 1 Jamur tuwuh ing waton Bs = samubarang sing elok alangka. 2 Arêp jamune moh watange Pb = gêlêm ngrasakake enake wêgah nglakoni rêkasa. (Watang = batang, prabatang, wit).
Jarak. 1 Entèk jarake Pb = êntèk kasugihane. 2 Ilang jarake kari jaile Pt = ilang kaprawirane kari asore (nisthane). 3 Tunggak jarak mrajak, tunggak jati mati Bs = turune wong asor dadi gêdhe, turune wong luhur dadi cilik. 4 Keyong gondhang jarak sungute = Mr. keyong.
Jati. 1 Jati kêtlusuban ruyung Bs = golongane wong bêcik kêcampuran wong ala (klêbon têlik). 2 Guru sajati Pt = ngèlmu kasampurnaning pati. 3 Kreta Jatisura Pt = kretane Ramawijaya kang sinimpên dening Wibisana ing salêbare

--- 138 ---

pêrang Alêngka (pamburine sinimpên putrane Wibisana kang asma Prabu Bisawarna Ratu Singgêla). 4 Sunan Gunungjati Bb = Wali kang asmane satêmêne Fatahilah (Faletehan).
Gadhung. 1 Ijo-gadhung = ijo-nom. 2 Ula gadhung = ula awarna ijo. 3 Digadhung = diêndêmi gadhung: entar: diapusi. 4 Gadhung-mlathi = corake ikêt (ijo ing têngahe putih). 5 Gulune nglunging gadhung Cd = janjang sêmu mayuk mangarêp. 6 Lunggadhung sêmune rara nglikasi Pl = Sunan Mangkurat (putrane S. Pakubuwana I) warnane bagus, nanging panggalihe thukmis.
Gêdhang. 1 Gêdhang apupus cindhe B^[1] = kabêgjan elok alangka (nglêngkara). 2 Rubuh-rubuh gêdhang Pb = sêmbahyang mung tiru-tiru bae, ora ngrêti rapale. 3 Rara gêdhang Pt = prawan sing mêtêng. 4 Disuguh gêdhang bangka Pt = ditabok. (Driji-driji sing mêthênthêng diênggo nabok iku ngibarate gêdhang bangka).
Galuga. Galuga salusur sari = wis bêcik kaswuwuhan bêcik; bagus (ayu) tur luhur bêbudène.
Gêdêbog. 1 Nggêdêbog bosok Bs = wong ala rupane lan ala wêwatakane. 2 Nguwod gêdêbog Pb = dipracaya jêbul ora mitayani. 3 Ngandêl tali gêdêbok Pb = pracaya marang wong kang ora sêntosa ing budi. 4 Dêboh bosok galih asêm Pt = unèn-unèn sing lumrah iucapake^[2] manawa wong kêpêthuk mayit kang arêp dikubur.
Kangkung. 1 Cêblok kangkung Pb = bakul nawakake dagangane kanthi rêga saya mundhak-mundhak. 2 Gilèkana galihing kangkung Ib = ngrêtia manawa sajroning raga iku ana jiwa (nyawa).
Karang. 1 Digawe karang abang = dirusak sarana diobong. 2 Karangkitri = wit-witan ing pomahan sing ngêtokake woh. 3 Karangkopèk = desa sing ora duwe sawah. 4 Karangulu = bantal. 5 Dikarangulu = dipèk bojo, tumrap randhane sadulur. 6 Karangmêlok = kêmbang awangun bundêr.
Kacang. 1 Kacang mangsa tinggala lanjaran Bs = wêwatakane bocah lumrahe padha karo wong-tuwane. 2 Wêdhus kacang Pt = wêdhus cilik. 3 Taine ana kacange dicuthiki Pb = wong kang petung bangêt marang bandha (cêthil bangêt), nganti dilakoni atindak nistha. 4 Kêmbang-kacang Pp = perangane wilahan kêris ing sandhing lambe-gajah. Uga arane lagu (kroncong).
Kêdhêle. Esuk kêdhêle sore tempe Pb = gunêm mencla-mencle, rêmbug sing molah-malih.

--- 139 ---

Kêmangi. 1 Lanang kêmangi = Mr. lanang. 2 Kêmangi gagange wulung Ws = têlasih.
Kêmiri. 1 Ngrêbut kêmiri kopong Pb = melik barang sing tanpa pangaji. 2 Kêmiri juru = kêmiri gêdhe sing gêgêre nglingir.
Kêmladheyan. Kêmladheyan ngajak sêmpal Bs = sanak-sadulur sing ngajak marang karusakan.
Kênthang. Ora ngrêti kênthang-kimpule Pb = ora ngrêti dhadhakane prakara, ora ngrêti mula-bukane.
Kêpuh. Gantung kêpuh Pt = sandhangan sapangadêg (ora tau salin). 2 Kaya didadah lênga kêpuh Pb = tanpa tata kaya wong alasan. (Kêpuh, kalêbu golongane wit alasan).
Kêtepang. Kêtepang ngrangsang gunung Bs = wong sèkèng darbe panjangka gêdhe; panjangka sing ora majad, nglêngkara.
Lêmpuyang. Durung ilang pupuk-lêmpuyange Pb = dipadhakake bocah cilik (durung duwe pangalaman).
Lombok. 1 Lombokên = krasa panas marga mêntas nggêpok lombok. 2 Kapok lombok Pt = kapok sadhela banjur wani manèh. 3 Lombok rawit = lombok cilik (nanging pêdhês bangêt).
Lumbu. Enggak-enggok lumbu Pb = mung manut marang ombyaking liyan, tanpa kêkêncêngan dhewe.
Mrica. 1 Mrica kêcut Ws = wuni. 2 Diracut nganti samrica binubut Br = diringkês bangêt.
Nangka . Gupak pulut ora mangan nangkane Pb = rêkasa ora kêpanduman pituwase.
Nila. Embuh si nila êmbuh si êtom Pt = yèn wong nyatur alaning sadulur, sing luwih ala êmbuh sing dicatur êmbuh sing nyatur. 2 Nila-krama Kw = takon kanthi urmat. 3 Anila Kw = angin (padhalangan: patihe Prabu Sugriwa ing Guwakiskêndha sing nyedani Patih Prahastha ing Alêngka). 4 Nila-wrêdi = nila batan kang bêcik dhewe. 5 Nila-pracandha Kw = angin gêdhe. 6 Nila-widuri Kw = bangsane sêsotya (awarna biru).
Pandhan. 1 Pandhan isi pandhoga Br = wanita bangsa luhur sing mêtêng. 2 Pandhan rawa Ws = wlingi. (Mandhan rawa = manglingi).
Pari. 1 Pari jêro = pari sing dawa umure, kosok-baline: pari genjah. 2 Nandur pari jêro Pb = gawe kabêcikan, mbokmanawa anak-putune bisa nampa piwalêse. 3 Pari-jatha =

--- 140 ---

arane lagu têmbang Sinom. 4 Pari-sawuli Kss = arane buku isi sara-silahe ratu (wayang); uga atêgês: pari-sarunge. 5 Wong wudunên iku sugih pari Bld = paringisan (kêrêp pringisan, yaiku manawa wudune kêgêpok apa-apa). 6 Pari-krama Kw = mawa subasita, kosok-baline: tanpa krama. 7 Parikudu = paripêksa = kumudu-kudu, kanthi pamêksa. 8 Parimirma Kw = Parimarma, kawêlasan. 9 Paripurna Kw = rampung; uga atêgês: mari (waluya). 10 Pariwara Kw = wara-wara. 11 Aywa tinggal pariwara Kw = aja tinggal pitutur, nganggoa pitutur bêcik. 12 Pari gaga = pari kang panandure tanpa diêleh banyu (ing patêgalan). 13 Gêguyon pari-kêna Pb = sêmbrana pari-kêna = darbe pangarah, panêmbunge kanthi sêmbranan (kaya ora tênanan). 14 Wadung pari Ws = ani-ani. 15 Sapari-polahe = sabarang tindak = tanduke. 16 Yèn ana gawe pari gawe = yèn ana bab sing kudu ditandangi. 17 Parikêsit = ratu Astina putrane Abimanyu; arane corak bathikan.
Pring. 1 Pring anom rinujit miring Ws = tutus. 2 Jaksa pring sadhapur Bs = pangadilan kang pangarsane lan warga-wargane kabèh isih nunggal sasadulur. 3 Nyèrèt pring saka pucuk Pb = pagawean gampang dadi angèl, jalaran kliru carane nggarap.
Pudhak. 1 Kempole ngêmbang pudhak Cd = awarna putih. 2 Pudhak sinupit Pt = dodotan ing sisih têngên mung sadhuwur dhêngkul. 3 Tunjung putih sêmune pudhak sinumpêt Pl = pralambange satriya suci sing pamburine bakal jumênêng Ratu ing Kêtangga. 4 Pudhak-satêgal Pd = pudhak-sinumpêt = araning sumpinge Wrêkudara.
Pucang. 1 Lakune mucang kanginan Pp = perangane awak sisih dhuwur obah ngiwa-nêngên (kaya obahe pucang marga kanginan, pantiyang-pantiyang). 2 Mucang Kw = nginang. 3 Sêkar pucang Ws = mayang (ukara candhake: sèwu bêgja kêmayangan). 4 Pucangan = patrape Dèwi Kilisuci utawa Sanggramawijaya (putrane putri Erlangga).
Ropoh. 1 (Pagêr) rogoh = pagêr mawa êrèn, rêrencekan lsp. 2 Têpung ropoh sambung kalèn Pt = omah-omah nunggal pagêr nunggal kalèn karo tanggane.
Sêmangka. 1 Sêmangka jingga = sêmangka sing abang (ing jêrone). 2 Kuru sêmangka Sn = lêmu bangêt. 3 Nagara nêdya disigar sêmangka Pt = diparo bênêr (padha gêdhene, padha

--- 141 ---

jêmbare; saparo kanggo Pandhawa, sing saparo kanggo Kurawa).
Singgang. Gambrèt singgang mrakatak ora ana sing ngênèni Bs = prawan kênès ora ana sing nglamar, marga ora ana priya sing gêlêm ngalap bojo.
Suru. Kêpêngkok pagêr suru Pb = nêmu rêribêd dadakan. (Suru = bangsane wit cocor-bèbèk).
Suruh.1 Suruh ayu Pt = suruh pilihan dianggo sajèn utawa srananing dhukun. 2 Grêgêt-grêgêt suruh Pt = nêpsu nanging ora kêwêtu (mung nggêtêm-nggêtêm bae). 3 Kaya suruh lumah lan kurêbe. dinulu seje rupane, ginigit padha rasane Br = wong loro sing kaananing laire, rupane lsp. katon beda, nanging darbe tekad padha (kayata: Krêsna karo Janaka).
Têbu. 1 Maling nêbu sauyun Pb = wong-wong nunggal saomah sing atawak ala kabèh (maling, kècu, garong, tukang kutil lsp). 2 Têbu tuwuh socane Pb = prakara wis bêcik banjur ana sing nyetani. 3 Milih-milih têbu Pb = nêdya milih sing luwih bêcik jêbul malah olèh sing luwih ala.
Têki. 1 Rai têki Pb = ora idhêp isin. 2 Cobolo mangan têbu Pb = bodho bangêt (gêblêg) ora pantês mangan sêga, pantêse mangan sukêt (têki). 3 Emping têki = êmping saka bonggoling têki (luwih larang tinimbang êmping mlinjo, lan luwih enak).
Têmu. 1 Têmu-gêlang = bundêr gathuk. 2 Têmu tangan = panggih asta, dhaup. 3 Ditêmu kuwuk = ditandangi (dipilara) nalika kêtêmu ijèn.
Timun. 1Timun jinara Bs = pagawean sing gampang bangêt ditindakake. 2 Timun wungkuk jaga imbuh Bs = wong bodho (dudu wong sing kalêbu pêng-pêngan) kanggone manawa ana kêkurangan (diênggo sèrêp, andhungan). 3 Anak-anakan timun Bs = ngêpèk anaking liyan, barêng wis diwasa dialap bojo. 4 Timun mungsuh durèn Bs = wong sèkèng mêmungsuhan karo wong santosa. 5 Timun wuku gotong wolu Pl = pralambange R. Sutawijaya (Panêmbahan Senapati) jumênênge Ratu kanthi pambiyantune priyagung wolu, yaiku Ki Pamanahan, Ki Juru Martani, Ki Jurukithing, Ki Buyut Wirasraba, Ki Panjawi, Tumênggung Mayang, Adipati Batang lan Pangeran Made Pandhan.
Tunjung. 1 Tunjung tuwuh ing sela Bs = prakara sing mokal. (Tunjung = trate, pangkaja). 2 Tunjung putih sêmune pudhak sinumpêt = pralambange Ratu kang akadhaton ing Kêtangga.

--- 142 ---

Tungkul. = kaya wit jênu, nanging ora matèni. 1 Nungkul aris = têluk tanpa pêrang. 2 Kêtungkul = tansah nindakake. 3 Tumênga sêpa, tumungkul sêpi = ora ana sing dijagakake.
Cêpaka. 1 Katon cêpaka sawakul Pt = disênêngi dening wong akèh. 2 Nyandhunga cêpaka sawakul Pt = muga-muga nêmua kabêgjan gêdhe.
Cikal. 1 Cikal-bakal Pt = cakal-bakal, miwiti têtruka gawe padesan utawa nagara. 2 Cikalan = turahane kambil sing diparud. 3 Cikal atapas limar Bs = kabêgjan kang mokal, kayata: tuku palêmahan, barêng digarap (didhudhuk) ana pêndhêmane raja-pèni.
Uwi. 1 Kawak uwi Pt = wong tuwa bangêt (wis ora ana kanggone). 2 Lilit-uwi = tali iratan pring sing diplintir. 3 Tumbak lilit-uwi = tumbak sing landheyane diêcèt lorèng-lorèng.
Wringin. 1 Sanggar waringin Pt = wong sing bisa dadi pangayoman sanak-sadulur. 2 Wringin sungsang = arane aji-aji sing njalari ora pasah ing gêgaman. 3 Dêdêge ngringin sungsang Pb = peranganing awake sisih ngisor njêbobog gêdhe, ing sisih dhuwur cilik.

XL. WIT LAN PERANGANE

Dasanama: 1 Wit = batang, prabatang, watang, taru, dêlêg, wrêksa, kayu. 2 Godhong = ron, rondhon, patra, dhaun, parna. 3 Kêmbang = kusuma, puspa, puspita, sêkar, sari, padma. 4 Woh = pala, wilupa.
Arane Godhong: Asèm sinom. Randhu baladewa (sêmarakandhi). Cipir cêthèthèt. Kacang lêmbayung. Krambil janur (blarak, klari). Kelor sèwu (limaran, sapujagad). Kimpul lumbu. Kimpul alas kombang. Turi pêtuk (samparangin). Tela-rambat jlegor. Wuni mojar. Lêmpuyang lirih (pupuse). Jati jompong (pupuse). Lombok sabrang. Pring larmanyura. Jarak blêdhèg. Jambe dêdêl (procot). Mlinjo so. Kêmladheyan kumuda. Waluh lomah-lamèh.
Perangane godhong: gagang, lêmbaran, ada-ada.
Arane kêmbang: Arèn dangu. Nipah dongong. Nangka babal. Cubung torong. Cêngkèh polong. Randhu (jambu) karuk. Kêncur sèdhèt. Kanthil gadhing. Kacang bundhêl (bêsêngut). Kara kèpèk. Krambil manggar. Kelor limaran. Kluwih onthèl. Kopi blanggrèng. Kapas kadi. Kimpul pancal. Durèn dlongop. Têbu glêgês. Suruh drèngès. Salak kêthêkêr. Pohung ingklik. Jengkol cuwis. Pandhan pudhak. Pête pêndul. Dhadhap celung.

--- 143 ---

Jati jangglêng. Jambe mayang. Mlinjo ucêng. Garut grêmêng. Gêdhang tuntut (jantung, ontong). Blimbing maya.
Perangane kêmbang: gagang, slaga, makutha, sungut sari, sari, sungut pêntil.
Arane pêntil: Asêm cêmpaluk. Nangka gori (tèwèl). Randhu (jambu) karuk. Krambil bluluk (dêgan, cêngkir). Kwèni gêndheyo. Jambe blêbêr. Jagung jantenan. Mlinjo kroto. Manggis blibar.
Arane woh: Arèn kolang-kaling. Kanthil gandhèk. Turi klenthang. So mlinjo. Kêsambi kêcacil. Wi katak (dumunung ing cangklakaning godhong). Widara anyang. Pucung kluwak. Gêbang krandhing. Bêngkowang bêsusu. Pandhan pandhoga.
Arane wiji: Asêm klungsu. Nangka bêton. Cipir botor. Randhu klênthêng. Kwèni pêlok. Kluwih bêton (bêthêm). Kapas wuku. Durèn pongge. Tanjung kêcik. Pêlêm pêlok. Pakèl pêlok. Jambe jêbug. Mlinjo klathak.
Arane wit: glugu-krambil, ruyung-arèn, dêbog-gêdhang, pucang-jambe, têbon-jagung, canthèl.
Babal. Babal bundêr manglung kali Ws = êlo, lumrahe ukara candhake muni: dhuwa-lolo.
Bayêm. 1 Sembur-sêmbur adas, siram-siram bayêm, = Mr. adas. 2 Bayêm arda, ardane ngrasuk busana = Mr. busana.
Bathok. 1 Têsmak bathok Pb = ora idhêp isin. 2 Mbathok mangkurêb Pp = wangune dalan ing têngah dhuwur. 3 Bathok bolu isi madu Bs = wong asor. nanging sugih kapintêran.
Bêras. 1 Bêras wutah arang mulih ing takêre Bs = samubarang sing wis owah ora bisa pulih kaya maune. 2 Dudu bêrase ditêmpurake Bs = udhu rêmbug sing ora cocog karo bab sing dirêmbug. 3 Bêras-kêncur = wêdhak bêbakan bêras karo kêncur. 4 Bêras-kuning = bêras dikunir. 5 Bêras mêlik = bêras irêng. 6 Bêras kêtan = bêras sing dadine sêga plikêt. (Kêtan = saka têmbung wod: kêt + an = bêras sing kaanane kêkêt utawa krakêt). 7 Bêras patik = bêras putih kêcampuran abang. 8 Bêras-panganen = krasa mbêdhêdhêg wêtênge marga mangan sêga magêl. 9 Bêras satêngah Pt = wong sing kapintêrane mogol.
Bêton. Rêmbuge pêrêt bêton = mencla-mencle, utawa pintêr pêpadon.
Duk. 1 Duk sandhing gêni Bs = wanita kumpul priya (gampang tuwuhe panggodha). 2 Duk ing nguni Kawi = dèk biyèn.

--- 144 ---

Êmpol. 1 Êmpol pinecok Pb = prakara sing gampang bangêt ditindakake. 2 Pil-pot Pt = jalukan ora wewehan (gêlêm nampa pawèwèhing liyan, nanging wêgah mènèhi).
Gabah. 1 Polahe kaya gabah diintêri Cd = padha uyêk-uyêkan bingung pating bilulung. 2 Gabah sinawur Pb = wong sing ora duwe papan tartamtu. Uga arane coraking bathikan. 3 Gabah arang = bêras sing isih akèh gabahe. 4 Digêgabah Br = digêgasah murih tangi kêkêndêlane.
Gagang. 1 Nggagang aking = kuru bangêt. 2 Tigas gagang = bakda diênèni têrus diêdol.
Godhong. 1 Dadia godhong moh nyuwèk Pt = wis wêgah sapa-aruh. 2 Lawas-lawas kawongan godhong Pb = wong ngabdi lawas-lawas mêsthi ora kanggo. 3 Cangkêm rusak godhong jati krasa opak Pb = sanadyan barang sing ora pantês dipangan mêksa dipangan, saking nggragase. 4 Aling-aling godhong waringin Pb = nutupi panggawene ala nganggo cara sing gampang dingrêtèni dening liyan. 5 Kaya ngandhut godhong randhu Pb = rêmbuge mencla-mencle.
Kayu. 1 Kayu-apu = bangsane sukêt sagara. 2 Dikayu-alakake Pb = dicêcamah, dianggêp ora prayoga disrawungi. 3 Sèndhèn kayu aking Pb = sumendhe (awêwaton) saksi sing wis mati. 4 Nggugat kayu aking Pb = nggugat wong sing wis mati. 5 Wastra bêdhah kayu pokah Br = kêtaton nganti putung balunge. 6 Kayu buntêl mayit Pt = kayu mawa pèlèt putih (tilasing klokopan) ora prayoga diênggo dandanan. 7 Kayu manis = bangsane manis-jangan. 8 Kayu-dang = kayu bakar, kayu tunon, kayu bong. 9 Kayu-taun = wit-witan sing kayune (dêlêge) kêna dianggo dandanan. 10 Kayuwanan Kw = ka + yuwana + an = karahayon, kaslamêtan (yuwana = slamêt, basuki).
Kawul. Ngagar mêtu kawul = nggêgasah, ora pasah.
Kêmarung. Ngrêgêm kêmarung Pb = momong wong sing angèl watake lan bisa mbêbayani (nyilakani). Kêmarung = êrining gêmbili.
Kêmbang. 1 Lara iku kêmbanging pati Pt = jalarane pati. 2 Pêrang kêmbang Pd = pêrang salêbare jêjêr pandhita (jêjêr gara-gara), yaiku pêrange satriya karo danawa; diarani "pêrang kêmbang " Pd = pêrang salêbare jêjêr pandhita, (jêjêre) pêrang sabanjure, yaiku pêrang tanggung lan pêrang gêdhe (pêrang brubuh). 3 Dadi kêmbang lambe Pt = tansah diucapake. 4 Kêmbang sêpasang = anak 2 wadon kabèh. 5 Kêmbang paès = kêmbang sapisanan (lumrahe ora dadi woh).

--- 145 ---

6 Kêmbang-asêm = ulêse kucing abang sêmu kuning. 7 Kêmbang durèn = ulêse jaran (kuning). 8 Kêmbang-api = bangsane mrecon nanging ora mbêdhos. 9 Kêmbang-waru = arênge ucêng-ucêng diyan. 10 Kêmbang gula = bangsane panganan mut-mutan (prêmèn). 11 Tandurane kêmbang pilangên = kêparag ama sing njalari godhonge awarna kuning. 12 Kêmbang sataman = banyu dikumi kêmbang sing apik-apik (dianggo mijiki pangantèn utawa dianggo sajèn). 13 Aras-kêmbang = gampang tampa sihing liyan (bêndarane, panggêdhene).
Kêcik. Kêcik-kêcik yèn wudhu Pb = sanadyan barang sapele yèn nuju wudhu gêdhe gunane.
Kleyang. Kleyang kabur kanginan Br = kandhang langit kêmul mega = wong ngulandara (lumrahe ora duwe omah).
Kolang-kaling. Botên nggrantês saluguting kolang-kaling pinara sasra = atine ora sêrik babar pisan.
Lahang. Lahang karoban manis Bs = bagus rupane (utawa ayu) tur bêcik wêwatakane.
Mayang. 1 Sêkar pucang, sèwu bêgja kêmayangan = bêgja bangêt. 2 Kêmbangmayang = bukèt kanggo pangantèn, yèn tumrap layon (wong mati) diarani gagarmayang. 3 Mayangkara = Anoman. 4 Disêndhal mayang = dicabut ngêgèt (tumrap nyawa). Mr. kaca 74.
Mêndhang 1 Mêndhang kêbaratan Br = kleyang kabur kanginan, wong ngulandara. 2 Mêndhangkamulan Pd = kraton sing dhisik dhewe ing Jawa-Wetan dumunung ing puncake gunung Mahendra (Lawu), sing jumênêng Ratu Bathara Guru, patihe Rêsi Narada. 3 Mêndhanggana Pd = kratone Bathara Indra nalika jumênêng Ratu ing puncake gunung Sêmèru ajêjuluk Maha Raja Sakra. 5^[3] Mêndhangpura Pd = kratone Bathara Wisnu nalika jumênêng Ratu ing puncake gunung Slamêt (wukir Gora sakidul Têgal) jêjuluk Maha Raja Suman.^[4] Mêndhanggora Pd = kratone B. Bayu nalika jumênêng Ratu ing puncake wukir Karang (ing Pulo Bali) jêjuluk Maha Raja Bima.^[5]
Mêrang. 1 Desa sadhêdhak-mêrange Pt = desa sakukubane lan saisine. 2 Lambe satumang kari samêrang Pb = olèhe mituturi wis bola-bali, sing dipituturi mêksa durung manut-miturut.
Patra. 1 Anirna patra Pb = ngungkiri prajanjian kang wis tinulis (layang). 2 Ngreka patra Pb = ngakal-akal layang prajanjian, ngowahi, malsu. 3 Bisa matra-kelasa Br = bisa nganut [nga...]

--- 146 ---

[...nut] warnaning patra (godhong), bisa molah-malih warna. 4 Suwalapatra Kw = layang.
Ramban. Ramban-ramban tanggung Pb = ngarani wong (narka, ndakwa), nanging ora ngrêti jênênge.
Ri. 1 Ancik-ancik pucuking ri Pb = tansah minggrang-minggring ora kêpenak atine, marga ora bisa olèh atine bêndara (panggêdhe). 2 Nglancipi êri Pb = nênangi atine wong sing lagi muring murih saya muring. 3 Cacah êri iwake kabèh ana sajinah = mung ngelingi kèhe, tanpa ngelingi gêdhe-cilike utawa ala-bêcike. 4 Tulisane ngêri Pp = lancip-lancip ora ngêtumbar (tumrap tulisan Jawa).
Ron. 1 Tunggak kalingan rone Bs = ngrasani wong, ora ngrêti yèn sadulure sing dirasani ana ing kono. 2 Alise ngroning imba Pp = tipis, nanggal sapisan.
Sada. 1 Sada lanang = sada sing ana kasiyate. 2 Kêndhalisada = padhepokane Anoman. 3 Nguyuh aling-alingan sada = mareni tindake nistha, isih sêsrawungan karo wong nistha.
Slaga. Salin slaga Pt = malih panêmune (kayakinane). Slaga = sing mbuntêl kêmbang sadurunge mêgar.
Sarah. Sumarah = kaya sarah, yaiku kaya godhong kendhang ing banyu, maksude: atine sumèlèh (nrima). 2 Banjir gêtih asarah bangke = saking akèhe pêpati.
Sari (yèn dipluta dadi muni: sri). 1 Rêbut sari Br = ungkul-ungkulan kaendahan. 2 Mbabar sari Br = lagi nêdhênge mêtu kaendahane (tumrap bocah wadon uga ditêmbungake: pêcah pamore). 3 Kasur-sari = paturon sing endah (mawa kasur lan sinêbaran sari utawa kêmbang). 4 Sinawuran sari ginanda wida jêbat-kasturi Pd = disêbari kêmbang sing dicampuri lênga wangi saka dhèdhès. 5 Nggarap-sari Pt = wêruh banyu, kèl. 6 Pêcêl saren = dhidhih saren karo pêcêl (bumbu pêcêl). 7 Sarine pangan = pathine pangan, yaiku jasading pangan sing migunani tumrap awak. 8 Sari-kuning = kêmbang sing diênggo adon-adon mbabar jarit lsp. 9 Sari-kurung = kêmbang nagasari. 10 Galuga salusur sari Pb = wis bêcik kawuwuhan bêcik. 11 Eka padma-sari Cd = candrane wong minum sasloki (cahyane sumringah kaya sarining kêmbang). 12 Srigunung = katone bêcik manawa saka kadohan, kosok-baline: Sri-taman utawa sripante. 13 Jinêm-sari Kw = jinêm-mrik, jinêm-rum, jinêm-sêkar, paturon sing endah (ngganda wangi). 14 Wotsari Kw = mangênjali. nyêmbah. 15 Tamansari = kêbok kêkêmbangan. 16 Pantisari = omah ing têngah tamansari. 17 Sriwêdari = patamanan ing kahyangane Wisnu;

--- 147 ---

uga arane patamanane para ratu sing katitisan Wisnu, uga arane kêbon kewan ing Sala (madêg taun 1901).
Sêkar. 1 Sêkar kadhaton = têtunggule para putri ing kraton, yaiku: putri kang sêpuh dhewe miyos saka pramèswari. 2 Sêkartaji Bb = putri Daha kang uga asma Candrakirana kagarwa Panji Putra ing Jenggala. 3 Sêkardwijan Pd = jaran sêmbrani titihane Wong Agung Menak. 4 Sêkar Wijayakusuma Pd = kêmbang sing diênggo sarat jumênênge Ratu (Solo lan Yogyakarta), pamêthike saka pulo cilik sacêdhake Nusakambangan. Uga atêgês: kêmbang kagungane Krêsna, dayane bisa nguripake wong mati ing sajaban pasthi. 5 Kirimên layoning sêkar = Mr. layon.
Tatal. Mêrangi tatal Pb = nyambut-gawe kang ora mbabar-pisani, utawa: mindho-gaweni.
Tumpal. Numpal kèli Pb = lêlungan kanthi nunut-nunut, ora ngêtokake wragad dhewe. Tumpal Kw = sarah, larahan, godhong (uwuh) sing kendhang ing banyu.
Tunggak: 1 Tunggak kêmadhuh Bs = tilas mungsuh utawa maru. 2 Ditunggakake Pt = dianggêp tunggak, wong sing disapèlèkake bangêt. 3 Nunggak sêmi Pt = nganggo jênêng (pangkat utawa sêsêbutan) padha karo wong sing digênti. 4 Nunggak bojo Pb = ngrabèni randhane sadulur tuwa. 5 Ukiran tunggaksinêmi = ukirane kêrsis Ki Sangkêlat (mawa luk) lan Ki Pasopati (lêncêng), ukiran iku yasane Sunan Bonang.
Turus. Ngoyag-oyag turus ijo Pb = ngganggu-gawe prawan sing durung diwasa.
Carang. 1 Carang wrêksa Ws = pang. 2 Carang buntala Pd = gambyoking uncal (kalêbu golongane sandhangan wayang). 3 Carang-gantung = arane gêndhing. 4 Lakon carangan Pd = arane lakon wayang sing ora kalêbu ing pakêm padhalangan, lakon karangan (kayata lakon Pancasila).
Cêngkir. 1 Cêngkir kêtindhihan kiring Bs = nêdya omah-omah kêpêksa durung bisa, marga sadulure tuwa durung omah-omah (arêp nglangkahi ora wani). Utawa: wong sing kasoran prabawa, marga kalah tuwa. 2 Cêngkir gati Wc = kêncênging pikir lêganing ati. 3 Cêngkir wungu wungune kêtiban daru Pr = parikan iku lumrahe disêmpurnakake nganggo ukara: wus pêsthimu kowe uwal karo aku.^[6]
Wiji. 1 Kêpêdhotan wiji Pt = ora ana turune, ora duwe anak, curês [cu...]

--- 148 ---

[...rês] turune. 2 Nandur wiji kèli Pb = ngopèni turune wong bêcik (mbokmanawa ing têmbe ana piwalêse).
Wit. 1 Wit kêdhakah woh kêdhikih Ck = wringin (kosok-baline: woh kêdhakah wit kêdhikih = waluh). 2 Kana nggone kana wite Pt = samubarang sing mbêbayani muga-muga tansah didahna saka awakku (aja nganti nyêdhak marani aku).
Woh. 1 Ngundhuh wohing panggawene Pt = wong iku mêsthi nampa olèh-olèhane panggawene. 2 Sawat abalang wohe Pb = ngarah wanita sarana lantaran sadulure wanita sing diarah, supaya gampang kalêksanane. 3 Suwe mijêt wohing ranti Pb = pagawean kang gampang bangêt ditindakake. 4 Udan-woh = udan sing tlêthoke gêdhe-gêdhe (kêcampuran ès).

XLI. BUMI, PÊLIKAN, GUNUNG, ALAS
Dasanama: 1 Bumi = bantala, kisma, pratala, basundara, basundari, siti, pratiwi, lêmah. 2 Jagad = rat, buwana, alam, donya, marcapada, madyapada, janaloka, manuswapada. 3 Alas = wana, bana, wanadri, wanawasa, janggala, jênggala, wanantara walusan. 4 Gunung = giri, wukir, aldaka, ancala, prawata, prabata, mèru, himawan. 5 Jurang = sigrong, lêmbah, rèjèng, parung, trêbis. 6 Nagara = radya, praja. 7 Dalan = gili, marga, ênu, dlanggung, lêbuh, lurung, sopana, hawan. 8 Mas = kêncana, rukmi, mastatur. 9 Intên = sotya, nila, widuri, jumêrut, manik, kumala, rêtna, galuh, barleyan, mirah-dlima (beda-beda warnane).
Alas. 1 Alas grêng = alas kêtêl apêtêng. 2 Alas glêdhêgan = alas kêtêl mawa wit gêdhe-gêdhe (yèn ana angin swarane kêprungu glêdhêg-glêdhêg). 3 Alas gêrotan = alas mawa kêkayon gêdhe-gêdhe (yèn ana angin swarane kêprungu gêrot-gêrot, yaiku gêgosokane kayu padha kayu. 4 Alas gung liwang-liwung = alas sing jêmbar bangêt. 5 Alas trataban = alas gêgrumbulan (cêdhak padesan). 6 Alas tutupan = alas sing disêngkêr dening nagara. 7 Alas roban = alas sing bisa kacakan robing sagara. 8 Alas pajatèn = alas sing ditanduri jati. 9 Alasane ora maton Pt = pawadane ora gumathok, dêdhasaring sabab ora mapan (kurang kuwat). 10 Ngalasake nagara Pb = tumindak sakarêpe dhewe, nganggêp ora ana pranatane nagara. 11 Nusup ngayam-alas Pp = lumaku nusup-nusup nasak gêgrumbulan lan rerungkudan. 12 Setan alas Ks = têmbung pamisuh. 13 Alas Winangsraya (Minangsraya) Pd = alas kang lumrahe dicaritakake: janma mara mati, sato mara mati (angkêr bangêt). Alas Têrik = alas sing dibabad R. Wijaya, pamburine dadi nagara Majapait.

--- 149 ---

Bata. 1 Bata-bata diêdu bata Pb = nyambut-gawe wragade dijupukake saka olèh-olèhane. 2 Surak mbata rubuh Pp = surake wong akèh bêbarêngan. 3 Mantu mbata rubuh Pb = mantu luwih saka siji dibarêng. 4 Tulisane mbata sarimbag Pp = tulisan Jawa sing awangun pêsagèn-pêsagèn (ora ngêtumbar). 5 Sitinggil binatarana Pd = sitinggil mawa aling-aling tembok saka bata. (Rana = aling-aling, kêlir. Binata = ditrapi bata, maksude: tembok). Sawênèh ana sing ngucapake "binata rata", iku luput.
Bantala. 1 Tumungkul amarikêlu, muka kadya konjêm bantala Br = tumungkul bangêt (olèhe lungguh), raine kaya mèpèd lêmah. 2 Bantala rêngka Cd = candrane mangsa karo, lêmah nêla.
Bumi. 1 Malik bumi Pb = mbalik ngiloni mungsuh. 2 Bêdhah bumi Pt = dhuwit opah gawe kluwat. 3 Bumi pinêndhêm Pb = andhap-asor bangêt. 4 Wong mati ora kêsasaban bumi Ps = wong sêngsara bangêt, mlarat bangêt, dingibaratake wis mati nanging durung dipêndhêm. 5 Saindênge bumi Pt = salumahe bumi kabèh. 6 Gêlah-gêlahing bumi Br = rêrêgêding bumi, wong ala. 7 Sadumuk bathuk sanyari bumi Pb = prakaran bab wanita lan lêmah lumrah ditohi pati.
Buwana. 1 Hamêngkubuwana = asmane K. Sultan (Yogyakarta). 2 Pakubuwana = asmane K. Sunan (Solo). 3 Gawe buwana balik Pb = madêg kraman. 4 Sungsang buwana balik Pb = wolak-walikan, sing asor dadi luhur, sing luhur dadi asor. 5 Buwananên = kabuwanan = mêlèk, nanging ora sumurup. 6 Kêbo sangga-buwana = kêbo acongor putih. 7 Pitik sangga-buwana = ulês klawu dhadhane putih. 8 Panggung sangga-buwana = arane panggung ing Solo. (Sawênèh nêrangake manawa jênêng iku isi sangkalan, atêgês taun 1198. Panggung = pa agung, pa murda = 8 . Song = rong gêdhe = 9. Ga = aksara ga iku angka Jawa 1. Buwana = watak 1).
Dalan. 1 Dalan gawat bêcik disimpangi Pt = prakara sing bisa njalari wisuna prayoga disingkiri. 2 Dêdalane guna lawan sêkti Pt = sing njalari bisa dadi wong linuwih. 3 Sarap sawan bali dalan Pt = têgêse sing arêp mara, mbalèk sanalika. 4 Ora ndalan Pt = têgêse lugu: ora ngambah dalan, maksude: ora nganggo tata. 5 Dalan gang Pb = bênêre muni: dialap gang = dijaluk kanthi roda pari-pêksa. 6 Dalan sidhatan Pt = dalan trabasan. 7 Sarik dalan sandhung watang Pb = prakara sing ora kêna ditêrak, yèn ditêrak nyilakani. 8 Dadia dalan suthik ngambah Pt = wis moh sapa-aruh.
Desa. 1 Dêsa mawa cara, nagara mawa tata P = siji-sijine panggonan nduwèni tata-cara dhewe-dhewe. 2 Ngambah desa milang [mi...]

--- 150 ---

[...lang] kori Pb = njajah têkan ing ngêndi-êndi, nganti têkan papan sing cilik lan sêpi uga diwigatèkake kaanane.
Jagad. 1 Jagad-traya Kw = jagad têtêlu (donya, swarga, nraka). 2 Jagad-pramudita Kw = jagad pramuditaya = jagad rat. 3 Jagadnata = Bathara Guru. 4 Jagad dewa-bathara Pd = têmbung sabawa, diucapake manawa krungu lêlakon utawa sumurup kadadean sing ora agawe sênênging ati. 5 Kang Murbèng-jagad = Gusti Allah. 6 Sapujagal = godhong kelor; uga arane mriyêm (ing Solo). 7 Lêlêthêk rêgêding jagad Br = gêla-gêlahing bumi = wong ala (durjana lsp). 8 Pancuran mas sumawur ing jagad Cd = candrane mangsa Kalima, wiwit ana udan dêrês. 9 Mêmayu ayuning jagad Br = agawe tata-têntrêming donya.
Jurang. 1 Kêjurang-jurang Pt = kêrêp nêmu cilaka. 2 Jurang grawah ora mili Bs = katone loma, satêmêne cêthil. 3 Srama pinggir jurang Pb = pawèwèh sing bisa agawe cilakane wong sing wèwèh lan uga wong sing diwènèhi. (Kajaba pawèwèh sing adhêdhasar T.S.T.).
Ênu. Kêtuju ênu Pt = têgêse lugu: katêmu ana ing dalan, maksude: tujune, bêgja dene.
Galêng. 1 Sadulur ngisor galêng dhuwur galêng Pt = sadulur pancêr wadon lan pancêr lanang. 2 Sabuk galêng Pt = sugih palêmahan. 3 Babat galêng = babat sing kasar.
Gili. Wong sing lumaku nggili Pp = ndlidir tanpa pêdhot.
Giri. 1 Sunan Giri (R. Paku) sing ngêdêgake mêsjid Grêsik. 2 Giri lusi janma tan kêna ingina = Mr. lusi. 3 Pasanggiri = sayêmbara. 4 Kagiri-giri = nggêgirisi, bangêt. 5 Girinata = Bathara Guru.
Gunung. 1 Kêrubuhan gunung Pb = nêmu kasusahan gêdhe. 2 Diêlêtana sagara-gunung sap pitu Pt = sanadyan adoh, jodho mêsthi bakal kêtêmu. 3 Kêjugrugan gunung kêmbang (mênyan) Pb = nêmu kabêgjan gêdhe. 4 Bathuk gunungan Pb = bathuk sing ing dhuwur sêmu lancip (kaya gunungan wayang). 5 Ngontrakake gunung Pb = misuwur bangêt, nggumunake bangêt, kayata: wong sèkèng bisa ngasorake wong sêntosa, wong bodho bisa ngasorake wong pintêr lsp. 6 Wong gunung, adoh lêsung cêdhak lutung Pt = wong gunung kurang ngrêti udanagara. 7 Bocah gunung mêthik kêmbang kliru mbayung Pt = priya cubluk milih wanita (jodho) sing bêcik kliru olèh wanita ala. 8 Gunung gêni = gunung sing ngêtokake gêni. 9 Gunung guntur = arane tênunan (lurik). 10 Gunung sapikul = arane ali-ali amripat têlu (mripat sing têngah gedhe). 11 Gunung [Gu...]

--- 151 ---

[...nung] kêndhêng sêmune kênya musoni Pl = pralambange S. Pakubuwana I, jumênêng Ratu wis yuswa, nanging isih sok manggalih prakara sing rèmèh-rèmèh. 13 Caping gunung Ws = caping sing lancip, maksude; icipana. 14 Sri gunung x Sri taman.
Kawah. 1 Banyu kawah Pt = banyu sing mêtu saka guwa-garba ing sadurunge bayi lair. 2 Kakang kawah adhi ari-ari Pt = tinimbang jabang-bayi, laire banyu kawah luwih dhisik, ari-ari luwih kari. 3 Bubak-kawah Pt = mantu anak pêmbarêp. 4 Kawah Candradimuka = kawahe gunung Jamurdipa ing Suralaya, êndhute aran Blêgêdaba.
Kawat. 1 Blabar-kawat = glanggang kang winatesan kênthêng kawat. 2 Junjang-krawat = punggawa kalurahan ing desa.3 Sapu kawat Br = andêl-andêl sing bisa nyapu parangmuka.
Kêncana. 1 Kêncana wingka Pb = sanadyan anak ala rupane, bapa-biyunge mêsthi trêsna, yèn anake dicacad melu mrina. 2 Ratu Ayu Kêncanawungu Bb = Dèwi Subasiti (Ratu Majapait sing kagarwa Damarwulan). 3 Bale Kêncana saka dhomas Pd = bale kagungane Ramawijaya sing ing salêbare pêrang Alêngka rinêksa Wibisana, pamburine rinêksa Prabu Bisawarna ing Singgêla (putrane Wibisana). 4 Rancangkêncana Pd = arane nagara kang diratoni Petruk ajêjuluk Prabu Durgunadur (Hèlgêduwèlbègthongthongsot). 5 Windu kêncana = windu Adi.
Kumala. Putri susila ing warna sinêmbuh tyase ngumala Br = putri ayu tur luhur budine.
Kutha. 1 Mbêguguk ngutha watu Pb = kêlantur: mbêguguk ngutha waton = mbangkang ing parentah. (Kutha = bètèng). 2 Akutha saksi Pb = sumendhe ing paturaning saksi.
Lêbuh. Ora wêruh lêbuh Pb = ora ngrêti tata-krama. Lêbuh = dalan.
Lêmah. 1 Lêmah pinêndhêm Pb = andhap-asor bangêt. 2 Nggarit lêpah Pt = padatane wanita tinari laki, pratandha gêlêm. 3 Njrêbabah ndhêpani lêmah Br = mangkurêb tangane ndhaplang (mati utawa sêmaput). 4 Saput lêmah = wayah esuk rêpêt-rêpêt. 5 Lêmah-têlês = araning warna (abang sêmu kuning).
Lurung. 1 Lurung buntung Pb = narka durjana ora bisa nglari, dadi tanpa cihna. 2 Sadawanane lurung isih dawa gurung Pb = pawarta bisa sumêbar têkan ngêndi-êndi.
Marga. 1 Murang marga Kw = nyimpang saka dalan sing bênêr, ora manut pranatan. 2 Marga-ina Kw = guwa-garba. 3 Sirna marga layu Br = mati.

--- 152 ---

Nagara. 1Ora wêruh uda-nagara Pt = ora ngrêti tata-krama. 2 Nagarakrêtagama Kss = arane buku karangane Empu Prapanca, nyaritakake kaanane Majapait ing jamane Prabu Ayamwuruk. 3 Kacanagara Pd = Gathutkaca, Guritna. 4 Desa mawa cara, nagara mawa tata = Mr. desa. 5 Singanagara = algojo. 6 P. Dipanagara = Pangeran Antawirya. 7 Tumênggung Wiranagara = asmane Untung Surapati sawise jumênêng Bupati ing Pasuruhan. 8 Tumênggung Satranagara^[7] = Pujangga Yasadipura II.
Parwata. Sukèng tyas marwata suta Kw = sênênge sagunung anakan, sênêng bangêt.
Praja. 1 Narapraja Kw = punggawa nagara, priyayi. 2 Swapraja Kw = paprentahan mandhiri. (Swa Kw = dhewe). 3 Pamong-praja = punggawa nagara bangsane bupati, wadana lsp. 4 Kotapraja = kutha apaprentahan mandhiri. 5 Ora njaga prajane Pb = ora njaga supaya uripe bisa kajèn-keringan. 6 Lambang praja (prasêmoning nagara, sing dipralambangi ratune):
a) Catur-rana sêmune sagara asat = nagara papat (Jênggala, Kêdhiri, Urawan, Singasari) tansah pêpêrangan, nganti ngêntèkake bandha nagara (asat).
b) Ganda kentir sêmune liman pêpeka = Sri Pamêkas ratu Pajajaran kêna dikendhangake Siyungwanara, marga saka pêpekane.
c). Macan galak sêmune curiga kêthul = Ratu kuwasa (Brawijaya Majapait), putra-sêntanane padha kêthul panggalihe ing babagan kasusastran.
d) Lunga pêrang putung watange = Radèn Patah mêrangi para bupati sing isih agama Buda, prajurite (para wali) akèh sing mati.
e) Alêlungan datan kongsi bêbasahan kêsêlak kampuhe bêdhah = Jaka Tingkir jumênênge ratu durung nganti ngalami kamuktèn kêsêlak seda.
f) Surakalpa sêmune lintang sinipat = Panêmbahan Senapati olèhe nênêlukake para bupati sing sêtya marang Pajang prasasat mung abandha kuwanèn, durung nganri rampung kêsêlak seda.
g) Kêmbang sempol sêmune lêbe kêkêthu = Sultan Sêda Krapyak lan Sultan Agung mungkul ing agama Islam.(Kêmbang sempol = trate, pralambange ratu utawa pandhita).
h) Kalpa-sru sêmune kanaka putung = jamane Mangkurat

--- 153 ---

Têgalarum akèh andêl-andêling praja sing dipatrapi ukum kisas.
i) Layon kèli sêmune satriya brangta = Pangeranpati putrane Mangkurat Têgalarum nalika ndhèrèkake lolose ingkang rama kanthi panggalih sungkawa.
j) Gunung kêndhêng sêmune kênya musoni = P.B. I jumênêng ratu wis sêpuh, sok manggalih barang sapele (prakara rèmèh).
k) Lung gadhung sêmune rara nglikasi = Sunan Mangkurat (putrane P.B. I) sarwa prigêl lan sêmbada, nanging panggalihe thukmis.
l) Gajah mêta sêmune têngu lêlakèn = P.B. II kineringan para ratu manca nagara, nanging alitan panggalih.
m) Panji loro sêmune Pajang - Mataram = pralambang anane ratu loro, yaiku Sunan Pakubuwana III lan Hamêngkubuwana I.
n) Rara ngangsu randha loro anututi pijêr atukar = satriya oncat saka kraton (Radèn Mas Said?) ditututi wadyabalane ratu loro (R. M. Said jumênêng ing Sukawati ajêjuluk Mangkunagara I).
o) Tan kobêr apêpaès amangun sinjang = Pakubuwana IV lan V ora kobêr mranata praja, marga akèh rubeda kang ngrêribêdi.
p) Kalabêndu sêmune Sêmarang lan Têmbayat = P. Dipanagara madêg suraning panggalih pêrang karo Kompêni.
q) Tunjung putih sêmune pudhak sinumpêt = Ratu Adil angadhaton ing Kêtangga, sadurunge jumênêng Ratu Adil kasêbut Satriya kêsampar-kêsandhung.
r) Gandrung-gandrung ing lêlurung andulu gêlung kêkêndhon; kêris parung tanpa karya, êdolên tukokna ulêng-ulêng campur-bawur = tanah Jawa (Nuswantara) wis gêmah-ripah karta-raharja, tulus kang sarwa tinandur, murah kang sarwa tinuku. (Kêris parung = kêris adhapur naga lumaksana, mawa luk).
Rat. 1 Sajagad-rat = sajagad kabèh. 2 Kalokèngrat Kw misuwur ing jagad. 3 Musthikèngrat = kang pinunjul dhewe ing jagad; uga atêgês: arane têmbang Gêdhe (laku 15. pêdhotan 4.4.7). 4 Kaum ningrat = bangsa luhur, kosok-baline: kaum krama. 5 Murdaningrat Kw kêpalaning jagad, sing ngratoni jagad. (Sing dicaritakake mangkono kayata: Ramawijaya). 6 sastrajendra ayuningrat, pangruwating rasêksa-diyu Kss = piwulang (ngèlmu) linuwih sing agawe tata-têntrêming jagad, nyirnakake dur-angkara-murka. 7 Suradira jayaningrat

--- 154 ---

lêbur dening pangastuti Kss = supaya bisa dadi wong kuwasa (jaya, mênang) bisa ngêrèh jagad, kudu wani mêpêr kamurkan, lan kamurkan bisane lêbur dening panêmbah (darma panggawe bêcik).
Unèn-unèn ing dhuwur iku kasêbut ing buku Witaradya (karangane R. Ng. Ranggawarsita)ing pupuh Kinanthi, mangkene:
Jagra angkara winangun, sarjana marjayèng wèsthi, puwara kasub kuwasa, warsita jro Weda muni "Sura Dira jayaningrat, lêbur dening pangastuti". Ring janma di kang winangun, kumênyar wimbaning rawi, prabangkara dumipèng rat, menang kang sarwa dumadi, ambêk santa paramarta, puwara anyakrawati.
Jagra angkara = njaga kamurkan, mêpêr hawa-napsu. Winangun = ditata. Sarjana marjayèng wèsthi = wong linuwih (bisa) nyirnakake bêbaya (yaiku kamurkan). Puwara kasub kuwasa = wasana misuwur kuwasa. Wasita jro Wedha = wêwarahsajrone buku piwulang luhur. Ring janma di kang winangun = marang wong linuwih kang wis ditata uripe (ora angkara-murka). Kumênyar wimbaning rawi = gumêbyar kaya plêthèking surya. Prabangkara dumipèng rat = sorote nyunari jagad. Menang kang sarwa dumadi = cêtha kabèh saisine jagad. Ambêk santa paramarta = (wong sing ora angkara) watake alus agawe adhêming liyan. Puwara anyakrawati = wasana (wong kang mangkono iku) bisa mêngku jagad, nguwasani paprentahan.
Rêtna. 1 Sang lir rêtna Br = sang putri. 2 Nagara Jênggalarêtna Pd = Nagara Dwarawati.
Satu. Lir satu munggwing rimbagan Pb = trêp bangêt, cocog bangêt kêkarêpane. Satu Kw = bata.
Sawah. 1 Sawah sorotan = sawah sing olèh banyu ilèn, kosok-baline: sawah tadhahan = sawah sing mung olèh banyu udan. 2 Sêsawah = nggarap sawah, nandur pari.
Sela. 1 Selamatangkêp = lawang Suralaya. 2 Sela brakithi = arane sêmut. 3 Selakarang = lêlaraning tracak jaran. 4 Tunjung tuwuh ing sela = mokal, orabisa klakon.
Siti. 1 Siti tinêbêla Pb = digugat ora mangsuli, liya dina malês nggugat. 2 Sitisundari Pd = putrane Krêsna miyos saka dèwi Pratiwi, kagarwa Angkawijaya. 3 Siti Fatimah Bb = putrane Nabi Muhammad kagarwa Bagendha Ali. 4 Siti Jênar = asmane sawijining Wali.
Sotya. 1 Sotya murca saking êmbanan Cd = mangsa Kasa akèh

--- 155 ---

wit-witan sing brindhil (godhonge rontog). 2 Sotya sinarawèdi Cd = mangsa Dhèstha (Kasawelas) akèh manuk ngloloh.
Taman. 1 Sritaman = katon bêcik yèn didêlêng saka cêdhakan. Kosok-baline: Srigunung. 2 Taman-sari Kw = taman-santun, patamanan, kêkêmbangan (papan diênggo suka-suka). 3 Arane taman ing padhalangan kayata: Sriwêdari ing Maèspati, Argasoka ing Alêngka, Kadilêngêng ing Astina, Maherakaca ing Cêmpala, Maduganda ing Madukara lsp. 4 Taman pinaèlu Kw = ora dipraduli.
Tanah. 1 Tanah ngare = tanah ngampah, kosok-baline: tanah pagunungan. 2 Lênga tanah = lênga latung, lênga liyun, lênga patra. 3 Tanah manca = tanah liya. 4 Tanah wutah-gêtih = tanah kalairan. 6 Wis gênah wis tanah Pt = wis cêtha manawa turune wong bêcik. 7 Nyurtanah = nylamêti wong mati ing dina gêblage.
Watu. 1 Watu-kambang = watu kropos sing kumambang ing banyu. 2 Watu-karang = bangsane padhas ing sagara. 3 Watugunung Pd = Ratu Gilingwêsi kang njalari anane wuku warna 30. 4 Nyathak njalu watu Pb = ngadhêp panggêdhe ora kanthi ditimbali. 5 Ngêntèni timbule watu-itêm Pb = ngarêp-arêp barang kang nglêngkara têkane. 6 Ngêmpukake watu-itêm Pb = nganggêp gampang prakara angèl, toging êndon ora bisa nindakake.
Wêsi. 1 Wêsi-aji = wêsi kang manawa digawe gêgaman pangasahe kudu diwarangi. 2 Wêsi-brani = wêsi sing duwe daya panggèndèng. 3 Wêsi gligèn = wêsi giligan, awangun gilig. (Gilig + an = giligan, dipluta dadi: gligèn). 4 Sumbare kaya bisa mutung wêsi gligèn Pt = sumbare nggêgirisi. 5 Rajêg-wêsi = pagêr saka wesi. 6 Trincingwêsi = Gathutkaca, Guritna, Kacanagara.

XLII. LANGIT LAN ISINÉ
Dasanama: 1 Langit = boma, bomantara, akasa, awiyat, wiyati, tawang, widik-widik, dirgantara, jumantara, byoma, antariksa, gêgana, ambara. 2 Srêngenge = (sang + hyang + we = sang dewaning rina), surya, baskara, bagaskara, bagaspati, arka, aruna, radite, raditya, pratangga, pratanggakara, pratanggapati, diwangkara. 3 Rêmbulan = wulan, sasi, lèk, badra, candra, basanta, kirana, soma, sitarêsmi, sitèngsu, sitakara, sasadhara. 4 Lintang = wintang, bintang, sasa, taranggana, kartika, sudama. Arane lintang: Panjêrrina, Bimasêkti, Banyakangrêm, Wuku, Wluku, Kukusan, Kêmukus, Gubugpèncèng, [Gubug...]

--- 156 ---

[...pèncèng,] Jakabèlèk, Lanjarngirim. 5 Mega. = ima, irawan, imantaka, urur, kukap, imantara. 6 Mêndhung = rêmêng, rumung, danu, jaladara, rarabi, limut, jaladha. 7 Kilat = thathit, lidhah, aban, widyuta, obar-abir. 9 Gludhug = gêrêh, gêtêr, guntur, kêtug, gurna, gurnita. 9 Blêdhèg = gêlap, braja, (bajra), erawati, wrahaspati.
Akasa. Tumêngaa ing akasa, tumungkula ing pratiwi Br = sarèhne arêp dak patèni, sambata bapa lan biyungmu. Akasa ngibarat bapa, pratiwi ngibarat biyung utawa ibu).
Badra. 1 Bêbadra = wiwit truka babad alas, bêbakal, cikal-bakal. 2 Sumbadra Pd = Dèwi Bratajaya, Widawati, Rara Irêng putri ing Banoncinawi. 3 Badranaya Pd = Sêmar. 4 Kemêngan Badra irawan Br = (kaya) rêmbulan kalimputan ing mega, maksude: pasuryane katon nglêntrih, marga nandhang sungkawa.
Amun-amun = ombak gêtêring hawa kang kêsorotan srêngenge. Saêndhêg amun-amun = lêmbut bangêt.
Bagaspati. 1 Bagawan Bagaspati Pd = pêndhita ing Argabêlah (Giripurna) sing pêputra Pujawati (kagarwa Salya banjur asma Sêtyawati). 2 Mbagaspati Pb = pangucap diksura nglawan panggêdhe utawa pangadilan.
Boma. Bomapati Pd = Bomantara, Ratu Trajutrisna (putrane Krêsna miyos saka Pratiwi).
Daru. 1 Kêtiban daru Pt = olèh wahyu, pulung, kabêgjan gêdhe. 2 Kêna ing darubêksi Pt = nêmu cilaka marga saka pangrenahing liyan (diracun, dituju-layar lsp).
Erawati. 1 Gêtêr-patêr dhèdhèt-erawati Pd = gumlêgêr swaraning blêdhèg. 2 Dèwi Erawati Pd = putrane pambayun Prabu Salya, kagarwa Wasi Jaladara (Baladewa, Kakrasana).
Irawan. Bambang Irawan Pd = putrane Janaka miyos saka dèwi Ulupi ing pratapan Yasarata.
Kilat. Cukat kadya kilat, kêsit kadya thathit = tandang kang cukat-trêngginas bangêt.
Langit. 1 Kandhang langit kêmul mega Br = ora duwe omah. 2 Bisa njara langit Pb = pintêr bangêt. 3 Têkan ing langit sap pitu Pt = dhuwur bangêt (tumrap pangkat lsp). 4 Padhang langite Et = katon bingar polatane, sênêng. 5 Salumahe bumi sakurêbe langit Pt = sajagad-rat.
Lintang. 1 Colok lintang Br = lêlungan wayah bêngi tanpa obor lsp. (mung tampa pêpadhange lintang). 2 Sura kalpa sêmune lintang sinipat Pl = pralambange Panêmbahan Senapati olèhe mênêlukake^[8] para adipati kang sêtya marang darahe Sultan

--- 157 ---

Pajang tanpa wadyabala akèh, durung nganti rampung kêsêlak seda. 3 Cebol nggayuh lintang Bs = wong sèkèng darbe panjangka gêdhe (mokal bisane kalêksanan). 4 Adoh lintang binalang kayu, cêpak cupête tangèh kênane Br = panjangka, angarêp-arêp, panyuwun lsp. sing tangèh bisane kalêksanan. 5 Kalintang Kw = dahat, bangêt.
Mega. 1 Mega malang Pd = lapisan mega sing dhuwur dhewe. 2 Othak-othak mega Pt = dhuwur bangêt. 3 Mega = ulêsingdara.
Prabangkara. Jurusungging Prabangkara Bb = putrane Brawijaya I kang wasis bangêt nggambar.
Rêmbulan. 1 Ayune kaya rêmbulan Pp = ayu bangêt, danar-danar. 2 Padhang rêmbulan = wayah bêngi sing mawa soroting rêmbulan, kosok-baline: wêngi pêtêngan. 3 Rêmbulan kantha = rêmbulan ing sasi Jawa sadurunge tanggal 14-15, kosok-baline rêmbulan panglong = rêmbulan ing tanggal tuwa sasi Jawa. 4 Rêmbulan purnama-sidhi = rêmbulan kang sêmpurna, tanggal ping 14 - 15 sasi Jawa.
Srêngenge. 1 Pandêngan karo srêngenge Pb = mêmungsuhan karo wong kuwasa (panggêdhe). 2 Srêngenge pine, banyu kinum. bumi pinêndhêm, gêni pinanggang Slk = pangadilan sing ora bau-kapine. Têrange kaya padhange srêngenge, jêjêge kaya banyu sajrone wadhah, alusing pandangune marang sing prakaran ngibarat bumi pinêndhêm (andhap-asor), tibane putusan kaya gêni.
Sudama. 1 Asaraya sudama Pb = mènèhi sraya marang durjana. (Sudama = lintang, pêpindhane pitulungan kang diwènèhake, atêgês: awèh pêpadhang).
Surya. 1 Suryakantha = piranti diênggo ndêlêng barang lêmbut supaya katos gêdhe. 2 Pasuryan Ki = praupan, rai. 3 Surya kang miyos ing dalu Ws = rêmbulan. 4 Suryadilaga = jêjuluke K. G. Pakualam sadurunge yuswa 40 taun.
Thathit. 1 Thathit ngima-unthit Pb = nuduhake panguwasane.

--- 158 ---

Candra. 1 Candrakirana = dèwi Sêkartaji, garwane Panji Putra. 2 Candramawa = arane ulêse kucing. 3 Candradimuka = kawah ing Suralaya. 4 Luwih rupa kurang candra = isih luwih endah rupane tinimbang karo olèhe nyandra.

XLIII. GÊNI
Dasanama: 1 Gêni = latu, api, apyu, agni, bahni, dahana, brama, guna, anala, siking, pawaka, puya. 2 Sorot = sunar, cahya, ujwala, sunu, sênên, praba, prawa, sirat, kênyar. 3 Obor = colok, suluh, oncor, oncong. 4 Kobong = kobar, kawlagar, kêbêsmi, tinunu.
Agar. 1 Gêni agaran = gêni olèh-olèhane ngagar. 2 Ngagar = gawe gêni sarana kayu digosokake. 3 Ngagar mêtu kawul Pb = nggêgêsah nanging ora pasah. 4 Kayu agaran = kayu sing diênggo ngagar. 5 Diagar-agari = diagag-agagi supaya wêdi.
Angêt. 1 Awake angêt Pt = rada lara (mriyang). 2 Timbangane angêt Pt = luwih abot sathithik saka mêsthine, kosok-baline: timbangane adhêm = kurang saka samêsthine. 3 Angêt kêmuku Pt = mangêt-mangêt. 4 Dingêt = dipanasi, digodhog manèh (tumrap panganan).
Arêng. 1 Arêng-watu = jasad irêng saka kayu kang kêpêndhêm ing lêmah (ngêmu lênga). 2 Ngaturi glondhong pangarêng-arêng Br = nyaosi pisungsung.
Bêsêm. 1 Mbêsêmake basa Jawa Et = ngrusakake kaendahane basa Jawa. 2 Mbêsêmake payung Pb = njalari sudaning kaluhuran.
Dahana. 1 Argadahana Pd = kahyangane Bathara Brama. 2 Smaradahana Kss = buku karangane Empu Darmaja, nyritakake: Bathara Guru mratapa, dilêpasi jêmparing Pancawisaya dening Kamajaya kang agawe badharing tapane, wasana Kamajaya banjur diobong dening Bathara Guru nganggo gêni kang mêtu saka têlênging palarapane Bathara Guru.
Gêni. 1 Nggêni = njêjaluk mrèntèk-mrèntèk. 2 Nggêniyara = tapa mung mangan sarwa mêntah. 3 Gêniraga = arane lurik utawa bêndera awarna abang. 4 Gêni pinanggang Bs = lagi nêpsu tampa wêwadul, saya muntap nêpsune. 5 Duk sandhing gêni Bs = wanita kumpul priya gampang tuwuhe bab kang ora prayoga. 6 Ora ana gêni tanpa kukus Bs = manawa ana lêlakon (kadadean) apa-apa mêsthi ana kabare. 7 Gêni guntur nilabêna Slk = prentahe panggêdhe kudu tumindak. 8 Ngidak gêni blubukan Pb = nrajang pakewuh tanpa wêweka. 9 Gêni salah Pt = gêni sing ora karuwan sangkane. 10 Pati-gêni =

--- 159 ---

tirakat tanpa mangan-ngombe lan ora wêruh gêni sarta soroting srêngenge (ana ing sênthong bae). 11 Balung gêni Ws = mawa. 12 Suwandageni Pd = pêndhita ing Ardisêkar (bapake Sumantri lan Sukasrana). 13 Wisargêni^[9] Pd = putrane Janaka sing miyos saka widadari Dèwi Drêsanala. 14 Idu gêni Pb = klakon ing sagunême, digugu ing wong. 15 Balung gêni Ws = mawa.
Kukus. 1 Kukusan = piranti diênggo ngukus. 2 Kukus gantung Ws = sawang. 3 Nagara dhuwur kukuse Pt = misuwur, kuncara. Ora ana kukus tanpa gêni Bs = ora ana kabar tanpa kanyatan; yèn ana kabare, êmbuh gêdhe cilike mêsthi ana kadadean sing njalari anane kabar. 5 Kumukus = mêtu kukuse; arane bangsa bumbu; arane lintang. 6 Kukuse kumêlun = nglandeng gêgulungan..
Urub. 1 Kanggo urub-urub = diênggo dadèn-gêni. 2 Atine murub Et = nêpsu bangêt. 3 Sandhangane murub-mubyar = momplyor bangêt, pating glêbyar. 4 Murub drajate Pb = akèh rêjêkine.
Obong. 1 Obong-obongan bale si gala-gala Pd = lakon wayang nyritakake Pêndhawa diobong Kurawa, dituduhi dalan-ngungsi dening garangan putih. 2 Ngobong wong Pt = nggêgêsah wong. 3 Mati obong = mati alêbu tumangan (mbelani patining guru-lakine).
Obor. 1 Kêpatèn obor Pb = kelangan lacak aluraning sadulur. 2 Nagara gêdhe obore, padhang jagade Pb = sakèhing prakara dititi-priksa kanthi adil.
Panas. 1 Panasbaran = panasbaranan = panastèn, gampang panas atine, nêpson. 2 Panas atine Et = muring lan mèri marang liyan. 3 Sing ngungkuli panasing gêni iku panasing ati Pt = panasing ati luwih mbêbayani tinimbang panasing gêni. 4 Dhuwitpanas Et = dhuwit kang dudu duwèke dhewe, yèn diênggo bisa nyilakani. (Dhuwite pakumpulan sing dadi tanggungane utawa dhuwit nagara). 5 Nglakoni panas-pêrih Pt = rêkasa lan kangèlan (susah). 6 Panastis = lara malaria (kaanane awake sadhela panas, sadhela atis utawa adhêm). 7 Panas karo panas dadi adhêm Ck = wedang panas disiramake gêni. 8 Adhêm karo adhêm dadi panas Ck = banyu adhêm dicêmplungi prongkolan gamping.
Suluh. 1 Suluhan = padone mripat sacêdhake irung. 2 Gêdhang suluh = matêng ana ing wit. 3 Nyuluh kodhok = golèk kodhok nganggo suluh (obor). 4 Asung sêsuluh Br = mènèhi pituduh. 5 Wayang suluh = wayang sing tuwuhe ing jaman perjuwangan (taun 1946), kanggo nênangi sêmangating rakyat.

--- 160 ---

Colok. 1 Dicolokake = dituduhake kalawan têrang-têrangan. 2 Asu abobot colok = abuntut irêng ing pucuke putih. 3 Nyolok mata Et = nindakake pakarti ala ing sangarêpe wong.
Wongwa. Nyaruk wongwa Pb = nyanak marang mungsuh. Wongwa Kw = gênimawa.
XLIV. WARNA
Arane warna: 1 Putih = dawala, pinge, pingul, seta. 2 Abang = jingga, jingga-loka, rêkta. Irêng = langking, krêsna. 4 Ijo = wilis. 5 Biru = bintulu. 6 Kuning = jênar, punar. 7 Gadhing = putih sêmu kuning. 8 Dadu = abang nom. 9 Jambon = abang-nom sumringah. 10 Kapuranta = kuning-tuwa. 11 Wungu = warna kaya awu.
Ulês: 1 Kêbo lamus = irêng sêmu klawu. 2 Kêbo bule = putih. 3 Jaran dhawuk = irêng kêcampuran putih. 4 Kucing kêmbang-asêm = abang sêmu kuning. 5 Jaran bopong = kuning mawa sikil irêng. 6 Jaran kêmbang-durèn = kuning. 7 Jaran lêmah-têlês = abang sêmu kuning. 8 Jaran (jangkrik) dragêm = abang sêmu irêng. 9 Jangkrik jrabang = abang. 10 Jangkrik jlithêng = irêng. 11 Kucing candramawa = irêng, sikil lan êndhase putih. 12 Jago wido = wulu ing gêgêre mawa pinggiran ijo. 13 Jago wiringgalih = abang, sikile irêng. 14 Jago wiringkuning = asikil kuning. 15 Jaran pancal = sikile putih. 16 Jaran pancalpanggung = putih sikile papat pisan. 17 Jaran napas = klawu sulak kuning. 18 Jaran prumpung = kuning sêmu putih. 19 Jaran janjan = sêmu kuning.
Warna sing bangêt: putih mêmplak (putih mulus), abang mbranang, kuning gumrining (ngunir bosok), ijo royo-royo, irêng thunthêng, biru kêcu.
Corake gêndera: 1 Gula-klapa aciri cakra = abang-putih têngêr cakra, gêndera prajurit tamtama. 2 Pare anom (ijo-kuning) aciri cakra, gêndera prajurit carangan. 3 Gêniroga (têngah irêng pinggir abang) tanpa ciri, gêndera kanayakan Gêdhongtêngên lan Gêdhongkiwa. 4 Alaskobong (têngah abang pinggir irêng) tanpa ciri, gêndera kanayakan kêparak-kiwa lan kêparak-têngên. 5 Bangotulak (manuk bango ulês tulak: têngah putih pinggir irêng), gêndera kawadanan kanayakan. 6 Sêkartêlêng (têngah biru pinggir putih), gêndera abdidalêm wadana. 7 Irêng aciri wanara-seta nyêkêl wit wringin, gêndera nayakasèwu. 8 Irêng aciridanawa- cêngkah lan wanaraseta, [wanara...]

--- 161 ---

[...seta,] gêndera wana gladhag. 9 Irêng aciri sastra Arab (pamburine diganti warna: putih-biru-abang), gêndera Kapatihan. Dasanama: Gêndera = panji, dwaja, lêlayu, rontèk, dludag, umbul-umbul, tunggul.
Abang. 1 kanggo abang-abang lambe Pt = diênggo ngenaki atine sing dijak gunêman. 2 Ngabangake kuping Et = agawe muring. 3 Cahyane abang dluwang Sn = pucêt bangêt. 4 Dijênangake abang Pt = diwènèhi jênêng. 5 Bang-bang wetan = wayah ngarêpake surya mlêthèk, langit ing sisih wetan katon abang. 6 Nyêkêl bang-bang aluming praja Br = nguwasani nagara lan tanggung-jawab ala-bêcike. 7 Ngabang-bironi Pt = (cahyane cat abang cat biru) judhêg lan bingung kêslêpêk ing butuh lsp. 8 Yèn nginanga durung abang, idua durung asat Br = lagi sêdhela bangêt. 9 Akampuh polèng bang-bintulu, Pd = adodot polèng abang-biru (Wrêkudara, Anoman). 10 Bayi-abang = bayi mêntas lair. 11 Wong abangan = ora nglakoni sarengate agama.
Dhawuk. 1 Wis dhawuk Pt = wis tuwa (bangêt).
Jingga. 1 Sêmangka jingga = sêmangka ing têngahe (ing jêrone) abang. 2 Menakjingga Pd = Adipati Blambangan kang mbalela marang Prabu Kênya Majapait, malah nêdya nggarwa Sang Prabu. 3 Ngagêm kampuh jingga tinêpi = mawa kampuh sing pinggire awarna abang. 4 Mirong akampuh jingga Pb = madêg kraman.
Jlithêng. 1 Jangkrik jlithêng = jangkrik irêng. 2 Jlithêng kakangku = pangundange Wrêkudara marang Krêsna, sabab Krêsna irêng (cêmani).
Ijo. 1 Ngijo = tuku pari ing sadurunge diênèni. 2 Cahyane ijo Pt = pucêt marga kuwirangan. 3 Ijo-pupus = ijo-gadhung, ijo-nom. 4 Isih lawa ijo Pt = isih lamban (ora anak ora bojo). 5 Gêdhang kapok gêdhang ijo, wong mondhok dadi bojo Pr = sok diênggo nyêngèsi wong mondhok sing banjur dadi bojone sing dipondhoki (anake). 6 Ijoan = (matur) lèsan, ora nganggo layang. 7 Kêbo-Ijo = Mr. Kêbo.
Irêng. 1 Katrêsnane sakuku irêng Pp = cilik, nanging lêstari ing salawase. 2 Rara Irêng Pd = Sumbadra. 3 Irêng-manis Pt = irêng, nanging ngrêsêpake. 4 Irêng cêmani = irêng têrus têkan jêrone. 5 Sêmut irêng anak-anak sapi = dèwi Sapudhi putri saka Wandhan, irêng manis, kagarwa Brawijaya pêputra Lêmbupêtêng.
Kuning. 1 Sunan Kuning Bb = Mas Garêndi jumênêng Sunan dibiyantu wadyabala kuning, yaiku jaman huru-hara Tionghwa (jamane S. Pakubuwana II taun 1740). 2 Gada Wêsikuning [Wêsi...]

--- 162 ---

[...kuning] = arane sawah sing sangar. 5 Randhu-kuning = randhu sing kayune kuning kêna diênggo sarungan kêris.
Putih. 1 Putih njaba Pt = ing lair katon suci, batine ora suci. 2 Agêtih putih Pt = suci. 3 Tanah mutihan Pt = desa sing ora diwajibake mbayar pajêg (jaman biyèn), lumrahe ing kono ana pasareane bangsa luhur. 4 Mutih Pt = tirakat mung mangan sêga thok. 5 Pêndhitaning antiga, putih jaba jêro kuning = ing laire katon suci, nanging batine darbe sêdya ala.
Rêkta. 1 Pala rêkta Ws = (woh awarna abang) bolu. 2 We rêkta kang muroni Ws = anggur.
Seta. 1 Radèn Seta Pd = putrane pambayun Prabu Maswapati ing Wiratha. 2 Wanara-seta Pd = Anoman, Sênggana. 3 Seta-Kumitir Pd = putrane Patih Logêndèr ing Majapait.
Tunggul. 1 Tunggul panantang = layang panantang pêrang. 2 Lading tunggul = lading awangun saèmpêr arit. 3 Têtunggul = kang pinunjul dhewe. 4 Panunggul = driji têngah, uga atêgês: mripate suwêng utawa ali-ali ing têngah dhewe. 5 Wilahan panunggul = (wilahane gamêlan laras pelog) wilahan bêm. 6 Tunggul Amêtung Bb = adipati Tumapêl, garwane asma Kèn Dhèdhès, pêputra Anusapati. 7 Tunggulnaga = songsonge Puntadewa, songsonge Jayèngrana.
Warna. 1 Sulistya ing warna Br = ayu (bagus). 2 Mancala warna Kw = malih warna. 3 Kawarna (winarna) Br = kacarita, kocap. 4 Prabu Bisawarna Pd = Ratu Singgêla nalika timure asmane Dêntawilukrama (putrane Wibisana). 5 Gêndera Dwiwarna = Sang Saka, Sang Merah-putih. 6 Basa dwiwarna = têmbung-têmbung kang ora ana kramane, nanging ana kramane inggil, kayata: gêlang-binggêl, rambut-rema lsp. 7 Basa triwarna = têmbung-têmbung sing ana kramane lan uga ana kramane inggil, kayata: jarit-sinjang-nyamping, mangan-nêdha-dhahar lsp.
Wilis. 1 Nglalêr wilis Pb = atindak nistha, nguthuh ora idhêp isin. 2 Wadyabalane tan kêna winilis Kw = wadyabalane ora kêna dietung, tanpa wilangan, akèh bangêt.

XLV. BANYU
Dasanama: 1 Banyu = arjuna, jala, jahni, jahnawi, hèr, loh (lwah), ranu, sindu, tirta, tuban, udaka, warih, we. 2 Udan = jawah, jawuh, jawoh, krêmun, rarabi, rêrêp, riris, surur, warsa. 3 Sagara = jaladhian, jaladri, jalanidhi, laut,

--- 163 ---

samudra, tasik, udadi,, waudadi, arnawa. 4 Kali = lèpèn, loh (lwah), banawi, bangawan, nadhi, narmada. Awun-awun = bun (grimis) ing wayah esuk.
Banjir. 1 Banjir-bandhang = banjir gêdhe sing agawe karusakan. 2 Kêbanjiran sagara madu Pb = nêmu kabêgjan gêdhe.
Banyu. 1 Banyu gege = banyu mawa kêmbang dimantrani diênggo ngêdusi bayi. 2 Banyu windu = banyu diwayokake. 3 Banyon = wilangan pambanyune jago sing diêdu; uga atêgês: landhane taibêsi sing diênggo sisig (untu). Banyu tangi = banyu dicampuri wedang diênggo adus wong lara. 5 Mbanyuwara = tirakat sarana nyirik banyu. 6 Banyu tawa = banyu wantah, kosok-baline: banyu asin. 7 Banyu-mas = bênang-mas (dianggo mbludir lsp). 8 Banyurasa = jasad kaya jer-jeran timbêl. 9 Kabanyurasa upaya Pb = kêna mêmanise ruba (bêsêl). 10 Banyu tuli = banyu sing diênggo sarat nambani. 11 Lêbak ilining banyu Pb = wong cilik lumrah diênggo tiban kaluputan. 12 Nggarap banyu = wêruh banyu, nggarap sari, kèl. 13 Tunggal banyu Pb = tunggal guru (ngèlmu), kayata: Prabu Jayabaya karo Ajar Subrata padha dene maguru marang Maulana Ali Samsyu Zain. 14 Banyu pinêrang Pb = pasulayan sadulur enggal rukun manèh. 15 Dom sumurup ing banyu Bs = tindak nyamar dhêdhêmitan. 16 Ngangsu banyu ing kranjang Pb = maguru, sawise olèh kawruh ora diênggo. 17 Ngubak-ubak banyu bêning Pb = gawe rêrusuh. 18 Golèk banyu bêning Pb = maguru, madhukun. 19 Ora ana banyu mili mandhuwur Pb = wêwatakane anak padha karo wong-tuwane. 20 Dikêna iwake aja buthêk banyune Bs = sêdyane bisaa kalêksanan, nanging aja nganti gawe gêndra. 21 Wani cur-curan banyu kêndhi Pb = wani sumpah. 22 Pisuguhe mbanyu-mili Pp = tanpa pêdhot. 23 Mantu mbanyu mili Pb = mantu saka siji lumintu. 24 Bêbanyu = ngising. 25 Lara banyunên Pt = lara ngising. 26 Caruk-banyu Pt = gêdhe-cilik ala-bêcik dianggêp padha. 27 Banyu sinaring Pb = tansah wêweka ngulatake budining liyan. 28 Bahni nêmpuh banyu Bs = wong prakaran, sawise diadili banjur nggugat marang sing ngadili. 29 Dadia banyu moh nyawuk Pt = moh sapa-aruh. 30 Kaêdusan banyu sasiwur Pb = wong pirang-pirang tampa pawèwèh (sêga lsp) sathithik.
Blabur. Mubra-mubru blabur madu Pb = sarwa kacukupan uripe.
Bun. 1 Ngadhang-adhang tètèsing bun Pb = ngarêp-arêp pawèwèh (sih-wilasa) sing durung karuwan têkane. 2 Ngêbun-bun enjang, njêjawah sontên Ws = (bun wayah esuk = awun-awun; udan wayah sore = rarabi) nyuwun rabi, nglamar.

--- 164 ---

Jamban. Gandane arum jamban Sn = ora enak bangêt ambune (bangêr bangêt, amis bangêt).
Grojogan. 1 Kriwikan dadi grojogan Pb = prakara sapele dadi gêdhe. 2 Grojogansèwu Pd = pratapane Baladewa ing sajrone Bratayuda (saka pamrayogane Krêsna).
Guskara. Angguskara Pb = wong duwe wêwênang nggugat ora ditindakake: pêpindhane sumur, ora mili banyune. Guskara Kw = sumur.
Hèr. 1 Hèr mina(ng)kata Br = nungsung warta (pêpindhane kaya panungsunge mina utawa iwak ing banyu). 2 Hèr gung raja manung Bs = wong sugih sing bèrbudi.
Ili. 1 Ngili = ngungsi mênyang liya panggonan. 2 Jurang grawah ora mili Bs = katone loma, satêmêne cêthil. 3 Numpal kèli Pb = lêlungan lakune sarana nunut-nunut, lan tanpa jujug.
Kali. 1 Dèwi Kali - Bathari Durga. 2 Kaliyuga = arane jaman. 3 Kalijaga = asmane Wali kang nalika timure asma Radèn Sahid, putrane Tumênggung Wilatikta ing Jêpara; asma Kalijaga, marga dêdunung ing dhukuh Kalijaga (Cirêbon).
Kêdhung. 1 Dhayung olèh kêdhung Bs = darbe sêdya olèh dalan prayoga. 2 Kêdhung jêro kêna dijajagi, balik atine wong sapa sing ngrêti Pt = wong ora bisa nggagapi batining liyan. 3 Kali ilang kêdhunge, pasar ilang kumandhange (Jangka Ranggawarsitan) = titikan wiwite kaanane tanah Jawa ora nyênêngake (wong-wong padha rêkasa uripe).
Klêbus. Cincing-cincing klêbus Pb = niyate ngirit, wasana malah sangsaya luwih akèh wragade.
Kocak. 1 Kocak tandha lukak Pb = umuk pratandha kurang kapintêrane. 2 Kêbak-lubèr kocak-kacik Pb = wong owah pikire lan ndlêming, lumrahe marga kabotan ngèlmu-tuwa.
Lukak. 1 Lukak apapak Pb = wong bodho sing ambêke kaya wong pintêr, kaya bisa mapaki kapintêrane. 2 Kocak tandha lukak = Mr. Kocak.
Pacerèn. Rêsik pacerèn^[10] Pt = ngunèn-unèni wong sakatoge, bêbasan nganti êntèk golèk kurang amèk (têtêmbungane sing diênggo ngunèn-unèni).
Riris. 1 Riris arda Ws = udan dêrês. 2 Udan riris = arane corak bathikan. 3 Gora gêtih nêmu riris Pb = misah wong kêrêngan wasana kêtaton, marga kêtaman gêgamane sing padha kêrêngan.
Sagara. 1 Uyah kêcêmplung sagara Pb = wèwèh marang wong sugih. 2 Rupak sagarane Pb = ora gampang ngapura luputing

--- 165 ---

liyan. 3 Jêmbar sagarane Pb = sugih pangapura. 4 Ati sagara = momot-mêngku bangêt atine. 5 Disagarani Pt = disabari, dirêngkuh kalawan pangapura. 6 Sagara aestha wasa Slk = priya nyêkêl wanita kaya marang bojone dhewe. 7 Sagara wacana Slk = priya anjawat wanita (dudu bojone dhewe).
Sêndhang. 1 Sêndhang kaapit pancuran Pt = anak 3 panêngahe wadon. 2 Pancuran kaapit sêndhang Pt = anak 3 panengahe lanang.
Sindu. 1 Kali Sindu = kali Indus (ing India). 2 Sinduraja = Tirtanata. Jayadrata, Ratu ing Banakêling. 3 Sindusastra = Pujangga kang ngarang Arjunasasrabau. Sumbadralarung lsp.
Sumur. 1 Sumur lumaku tinimba Bs = wong kumudu-kudu dijaluki warah. 2 Sumur sinaba Bs = wong sing dadi jujuganing liyan kang nêdya njaluk tulung. 3 Nyumur gumuling Bs = babar-pisan ora bisa simpên wadi. 4 Sumur Jalatundha = padunungane Nagaraja kang pêputra dèwi Pratiwi (kagarwa Krêsana) lan Pratiwanggana.
Sungsung. 1 Nungsung warta Br = takon warta. 2 Nungsung guyu Br = mêthukake kanthi ulat manis (karo mèsêm). 3 Pisungsung = pawèwèh marang bangsa luhur.
Suwakan. Ngubak-ubak suwakane dhewe Pb = gawe rêrusuh ana ing laladane dhewe.
Tirta. 1 Tirta amrêta Kw = banyu wing njalari kalis ing pati. (A = ora. Mrêta = mati. Amrêta = ora mati, kalis ing pati). 2 Tirta sah saking sasana Cd = candrane mangsa Sadda (Karolas) ora ana wong kringêtên (marga bêdhidhing). 3 Tirtakandhasan Pd = nagarane Prabu Kurandhagêni (putarane asma Kartawiyoga sing ndhustha Dèwi Erawati). 4 Tirtanata Pd = Jayadrata, Arya Sindura. 5 Tirtatinalang Pd = nagarane Aswatama. 6 Tirta candra gêni raditya Slk = pangadilan sing jêjêg bangêt, ora bau-kapine; titine kaya banyu, aluse yèn ndangu kaya rêmbulan, tibane putusan kaya gêni, pariksane kaya srêngenge (raditya).
Toya. 1 Têtoya Kr = bêbuwang, ngising. 2 Atoya marta Bs = nglakoni ing saujare.
Udan. 1 Udan tangis Pt = akèh wong nangis. 2 Diudani mimis Pt = dikrutug mimis, dibêdhili. 3 Udan kêthèk (macan dhedhe) = udan, nanging srêngêngêne katon. 4 Udan sinêmèni = udan mawa swara kumrusuk nanging durung tiba, sing wis udan ing papan liya. 5 Udan woh = udan sing tlêthoke gêdhe (kêcampuran ès). 6 Udan barat = udan mawa angin.

--- 166 ---

Warih. 1 Trahing andana warih Br = turune bangsa luhur. 2 Ngangsu apikulan warih Ib = golèk ngèlmu wis alambaran ngèlmu sing arêp diwêjangake (wis sangu dhêdhasare ngèlmu iku).
XLVI. ANGIN, KEBLAT (MATA-ANGIN)
Dasanama: 1 Angin = riwut, bajra, sindhung, anila, bayu, aliwawar, tata, barat, samirana, pawana, prahara, ampuhan. 2 Ngarêp = ngarsa, ngayun, byantara. 3 Buri = wuri, pungkur, wingking, wuntat. Kering = kiwa. Kanan = têngên. Keblat: Lor = utara. Wetan = timur, purwa. Kidul = duksina. Kulon = pascima. Lor-kulon = nurwitri. Lor-wetan = narasunya. Kidul-wetan = byabya. Kidul-kulon = kaneya.
Abab. Mung abab bae = mung swara thok (tanpa kanyatan).
Angin.1Olèh angin = bisa kêtampêk angin (tumrap layangan lsp). 1 Olèh angin bêcik Pt = ana ungup-ungupe bakal tampa kabêgjan. 3 Masuk-angin = kêmbung (tumrap wêtêng). 4 Angin dharat = angin sing asale saka dharat. 5 Angin laut = angin sing asale saka sagara. 6 Samparangin = godhong turi. 7 Tanah atas-angin = tanah sing dadi tuke angin (Asia). 8 Angin silêm ing warih Slk = durjana sing ora katon sedyane ala. 9 Bisa njaring angin Pb = pintêr bangêt. 10 Kumrisik tanpa kanginan Pb = sanadyan ora ditarka, sarèhne rumangsa tumindak ala, atine ora kapenak. 11 Madu angin Pt = ngrêmbug prakara sing tanpa guna.
Bayu. 1 Tanpa bêbayu Br = lêmês tanpa kêkuwatan. 2 Bayu-bajra Kw = angin lan blêdhèg. 3 Darah bayu Pd = kang kasinungan daya bisa mangrèh lakune bayu (angin), yaiku: Bathara Bayu, Anoman, Wrêkudara, Bagawan Maenaka, Wil Jajahwrêka, Liman Situbanda, Nagakuwara lan Garudha Mahambira.
Buri. 1 Pamburi = arane punggawa desa (bêkêl). 2 Ing têmbeburi = ing besuke. 3 Obah ngarêp kobèt buri Pt = yèn sing dadi pangarêp gêlêm ada-ada (inisyatip) andhahane melu bae.
Duksina. Tan èngêt purwa-duksina Br = kantaka, kantu, kapidara, sumaput, klêngêr.
Dhuwur. 1 Wong dhuwur Et = wong apangkat gêdhe. 2 Kêmbang dhuwuran Pt = kêmbang galihan, yaiku kêmbang sing apik-apik diênggo sajèn (mawar, kanthil lsp). 3 Sing dhuwur diurugi, supaya padha karo sing êndhèk Ck = timbangan (traju, dhacinan lsp).
Hawa. 1 Hawa-nêpsu = dêrênging ati marang pêpenginan. 2 Hawa-kamurkan = pangangsa-angsa. 3 Nguja hawa = nuruti karêping [ka...]

--- 167 ---

[...rêping] ati (ala). 4 Nutupi babahan hawa sanga = kabèh pirantining pangrasa (warna 9) ora makarti.
Kiwa. 1 Papan kang kiwa Pt = panggonan sing ora adhakan, ora kêrêp diambah ing wong. 2 Rupane kiwa Pt = ora ayu (ora bagus). 3 Laku ngiwa Pt = panggawe sèdhèng (tumrap wanita). 4 Prakara iku kiwakna bae Pt = sisihna, aja kopikir.
Lor. 1 Nggutuk lor kêna kidul Pb = nyêmoni (ngunèni wong, mituturi lsp. sarana ditibakake marang wong liya). 2 Kêkarêpane ngalor-ngidul Pt = kêkarêpane ora padha (kosok-balèn).
Maruta. Katiyup maruta manda Br = kêsiliran ing angin midid, kêtaman angin silir-silir.
Ngarêp. 1 Pangarêp = pangarsa, pangayun, panggêdhe. 2 Obah ngarêp, kobèt buri = Mr. buri.
Ngarsa. Piyak ngarsa tangkêp wuri Br = ing ngarêp padha sumisih ngiwa-nêngên, ing buri tumangkêp manèh. (Para abdi ing ngarsane Sang Prabu sumisih ngiwa-nêngên, nanging banjur tumangkêp manèh ing sapêngkêre Sang Prabu, yaiku sawise Sang Prabu miyos ing papan iku).
Ngisor. Ngisor galêng dhuwur galêng Pb = sadulur saka pancêr wadon lan saka pancêr lanang.
Sisih. 1 Durung darbe sisihan Br = durung duwe bojo. 2 Prakara iku sisihna bae Pt = singkirna bae, aja kopikir. 3 Baguse tanpa sisihan = ora ana sing nimbangi. 4 Pilih-sih Pt = ora adil, ora padha pangrêngkuhe, bot-sih.
Têngah. 1 Wong satêngah Pt = edan. 2 Satêngah tuwuh Pt = satêngah umur (35-40 taun). 3 Satriya panêngah Pandhawa Ws = Janaka. 4 Nglangi ing têngah mati ing pinggir Pb = wis nggarap pagawean watara olèh saparo banjur lèrèn, ora ditêrusake. 5 Sing padu têngahana Pt = sapihên, adilana.
Têngên. 1 Papan têngên Pt = papan sing adhakan, papan sing kêrêp diambah. 2 Siswa sing kêtêngên dening Guru Pt = sing dikasihi, ditrêsani. 3 Nêngênake pangan Pt = mrêlokake bangêt marang pangan, nggêdhèkake pangan. 4 Kelangan bau têngên Pt = koncatan kanca, sadulur lsp sing gêdhe pambiyantune pagawean.
Wetan. 1 Barat wetan wijilipun Ws = angin timur. 2 Wong wetanan Pt = wong Asia, kosok-baline wong kulonan = wong Eropa, bangsa kulit putih.
Wingking. 1 Kanca wingking Pt = rabi kula (semah kula). 2 Wingking pundi pinangka, ngajêng pundi sinêdya Br = asal sampeyan ing pundi lan badhe dhatêng pundi.

--- 168 ---

XLVII. WÊKTU

Dasanama: 1 Wêktu = wayah, wanci, wêkdal, kala, mangsa, ungsum. 2 Dina = ari, wara. 3 Sasi = santun, wulan, candra. 4 Taun = warsa. 5 Awan = siyang, rina. 6 Bêngi = dalu, ratri. Arane wêktu (sajrone 24 jam). Byar jam 6. Gumatêl jam 9. Pêcat sawêt jam 10. Têngange (bêdhug) jam 12. Luhur jam 13. Lingsir kulon jam 14. Asar jam 16. Tungganggunung jam 17. Tibralayu jam 18. Sandikala jam 18. Mahrib jam 18. Bakda mahrib jam 19. Isa jam 10.30.^[11] Bakda isa jam 20. Sirêp bocah jam 22. Sirêp wong jam 23. Bêdhug dawa (bêdhug bêngi) jam 24. Lingsir wêngi jam 1. Titiyoni jam 2. Jago bluruk sapisan jam 3. Jago kluruk kaping pindho jam 4. Bêdhug têlu (subuh) jam 4. Jago kluruk kaping têlu jam 5. Gagat raina jam 5. Saput lêbu (saput lêmah) jam 5.30.
Jaman gêdhe diarani Kali, manut buku Pranitiwakya ana 3 warna: I Kaliswara, diperang dadi jaman cilik 7: Kala Kukila, Kl. Buda, Kl. Brawa, Kl. Tirta, Kl. Rwabasara, Kl. Rwabawa, Kl. Purwa. II Kaliyuga, perang-perangane: Kl. Brata, Kl. Dwara. Kl. Dwapara, Kl. Pranti, Kl. Têtêka, Kl. Wisesa. Kl. Wisaya. III. Kalisangara, perang-perangane: Kl. Jangga, Kl. Sakti, Kl. Jaya, Kl. Bêndu, Kl. Suba, Kl. Sumbaga, Kl. Surata.
Arane windu: Kuntara, Sangara, Sancaya, Adi.
Arane taun: Alib, Ehe, Jimawal, Je, Dal, Be, Wawu, Jimakir.
Arane dina (Kawi): Soma, Anggara, Buda, Rêspati, Sukra, Tumpak, Dite.
Arane pasaran: (saka Pon): Palguna, Cêmêngan, Kasih, Manis, Jênar.
Ari. 1 Ari-ari = êmbing-êmbing. 2 Aribawana Pd = Ariloka, jangate Bathara Ari. 3 Bathara Ari Pd = Bathara Wisnu. 4 Arimurti Pd = Wisnu, uga asmane Krêsna. 5 Ariwarti Kw = (yayang) kabar dinan. 6 Kakang kawah adhi ari-ari = Mr. kawah.
Dina. 1 Dina bêcik = dina sing prayoga diênggo duwe gawe lsp. 2 Kalingga dina Pt = kêlêtan dina. 3 Dina gêdhe Pt = dina kang wigati, dina sing dimulyakake. 4 Dina naas Pt = dina sing disirik ora kêna diênggo ngadani pagawean wigati (mantu, ngêdêgake olah lsp). 5 Ana dina ana upa Pt = ora nguwatirake pangan, pracaya yèn sabên dina mêsthi bisa mangan. 6 Padinan = ditindakake (diênggo) sabên dina.
Jaman. 1 Jaman warna papat: Krêtayuga, Tirtayuga, Duparayuga, Kaliyuga. (Yuga = jaman). 2 Sajaman = 100 taun =

--- 169 ---

saabad. 3 Sajaman gêdhe = 1000 taun. 4 Amênangi jaman edan Pt = ngalami urip ing jaman kasusilan rusak (moril bêjad). 5 Ora njaman Pt = ora manut kaanan (ombyaking)jaman. 6 Ora jaman ora makam Pt = ora miturut kalumrahane wong akèh; uga atêgês: ora karuwan asale. 7 Lambang jaman: a) Andêrpati Kalawisesa = jaman Pajajaran, wong-wong padha wani nglabuhi agama Siwah (Kalawisesa = Bathara Siwah). b)RajapatiDewanata = jaman Majapait, sing jumênêng ratu prasasat ratuning dewa (Raja = ratu. Pati = ratu. Rajapati = ratuning ratu, ratu agung).c) Adiyati Kalawisaya = jaman Dêmak, sing jumênêng ratu prasasat pêndhita linuwih (Adi = linuwih. Yati = pêndhita. Kalawisaya = Bathara Guru).d) Kalajangga = jaman Pajang, sing jumênêng ratu karêm ulah asmara (Kalajangga = jêjuluke Bathara Asmara).e) Kalasakti = jaman Mataram, ratu lan kawulane sênêng ulah kaprajuriatan (Kalasakti = jêjuluke Bathara Wisnu). f) Kalajaya = jaman Wanakarta. Ana ngêndi dununge nagara lan ratune, durung ana wong sing ngrêti. g) Kalabêndu = durung ana sing ngrêti pralambange nagara ngêndi.
Esuk. 1 Ésuk kêdhêle sore tempe Pt = gunêm mencla-mencle. 2 Jarit esuk-sore Pt = jarit pasar-sore = jarit sing coraking bathikane kiwa-têngên (wolak-walik) ora padha. 3 Prak-esuk Pt = mèh raina.
Gêthèk. 1 Karo gêthèk = karo tugêl gêthèk Pt = karo gêthèk dina = 1½ awan. 2 Digêthèk Pt = bênêre dibêthèk, yaiku diukum diwirangake sarana kinubêngan bêthèk supaya ditonton wong akèh.
Kala. 1 Kala-kala = ing wêktu kang ora ajêg. 2 Kalabêndu = jaman kang pakrabawan Bathara Kala, wong-wong padha rusak kasusilane. 3 Kalabêndu sêmune Sêmarang lan Têmbayat Pl = pralambange P. Dipanagara nalika madêg suraning panggalihe lan nglawan panguwasane kompêni. (Sêmarang ngibarat kompêni, Têmbayat ngibarat P. Dipanagara). 4 Kalajangga Pl = pralambange jaman Pajang, Ratu (JakaTingkir) sanayakane padha nggêdhèkake ulah asmara. (Kalajangga iku jêjuluke Bathara Asmara). 5 Kalasakti Pl = pralambange jaman Mataram, Ratu sakawulane padha sênêng ulah kaprajuritan. (Kalasakti iku jêjuluke Bathara Wisnu, Dewa awatak prajurit, sênêng mêmayu ayuning bawana). 6 Kalanadhah Pd = kêrise Arjuna, asale saka siyunge Bathara Kala dicabut dening Bathara Guru lan disabdakake dadi kêris. 7 Kaladite Pd = kêrise adipati Karna. 8 Kalapracana Pd = Ratu Gilingwêsi [Giling...]

--- 170 ---

[...wêsi] kang seda dening Gathutkaca; patihe aran Kasipu uga seda dening Gathutkaca (Lakon laire Gathutkaca). 9 Amurwakala Pd = lakon wayang sing lumrah diênggo ngruwat bocah ontang-anting, kêmbangsapasang, ugêr-ugêr lawang lsp. 10. Candrasangkala Kss = kala (sangkalan) sing pangetunge manut lakune rêmbulan (candra). 11 Suryasangkala Kss = kala (sangkalan) sing pangetunge manut lakune surya. 12 Sandya-kala = sandi-kala = kala (wêktu) sing nggandhèng wêktu awan karo bêngi, yaiku wêktu rêpêt-rêpêt. 13 Nggugat kala Pt = sêmpurnane kudu: nggugat kala samana = nggugat prakara sing wis kêpungkur. 14 Ngudang siyunge Bathara Kala Pb = nantang sudukan (nganggo kêris).
Mangsa. 1 Angon mangsa Pt = angon kosok = kosok = nangguh wêktu kang prayoga. 2 Mangsa pailan Pt = mangsa pacêklik, larang pangan. 3 Mangsa pagêblug = mangsa akèh wong mati. 4 Mangsa labuh = ngarêpake rêndhêng (wiwit ana udan, mangsane wiwit nggarap sawah). 5 Mangsa rêndhêng = mangsa akèh udan. 6 Mangsa marèng = ngarêpake mangsa kêtiga. 7 Mangsa kêtiga = mangsa têrang, ora ana udan. 8 Mangsa borong = mangsa bodhoa, dakpasrahake (marang kowe), aku ora mèlu-mèlu. 9 Mangsa gêlêma = mokal yèn gêlêm. 10 Mangsa-tara = mangsa ora ana udan sajrone rêndhêng. 11 Madumangsa = arane panganan. 12 Mangsa warna rolas (umure, tanggale lan candrane).
I Kasa (Kartika) 41 dina, 21/22 Juni: Sotya murca saking êmbanan (wit padha brindhil).
II Karo (Pusa) 23 dina, 1/2 Agustus: Bantala rêngka (lêmah nêla).
III Katêlu (Manggasri) 24 dina, 24/25 Agustus: Suta manut ing bapa (Wit gadhung mrambat).
IV Kapat (Sitra) 25 dina, 17/18 Sèptèmbêr: Waspa kumêmbêng jroning kalbu (tuk pipet).
V Kalima (Manggakala) 27 dina, 12/13 Oktober: Pancuran mas sumawur ing jagad (wiwit ana udan gêdhe).
VI Kanêm (Naya) 43 dina, 8/9 Nopèmbêr: Rasa mulyakasucian (akèh woh-wohwn).
VII Kapitu (Palguna) 43 dina, 21/22 Desèmbêr: Wisa kentar ing maruta (akèh lêlara).
VIII Kawolu (Wisaka) 26/27 Pebruari: Anjrah jroning kayun (akèh kucing gandhik).
IX Kasanga (Jita) 25 dina, 29 Pebruari / 2 Maret: Wêdhare wacana mulya (gangsir ngênthir).

--- 171 ---

X Kasapuluh (Srawana) 24 dina, 25/26 Marêt: Gêdhong minêb jroning kalbu (manuk ngêndhog).
XI Kasawêlas (Dhêstha, Padrawana) 23 dina, 18/19April: Sotya sinarawèdi (manuk ngloloh). XII Karolas (Saddha, Asuji) 41 dina, 11/12 Mèi: Tirta sah saking sasana (ora ana wong kringêtên, mangsa bêdhidhing).
Carane nitèni (ngetung) mangsa: Yèn sasine luwih saka 6 kudu dilong 6; yèn kurang saka 6 kudu diwuwuhi 6. Tuladha: sasi 1 (Januari) + 6 = 7; dadi sasi Januari tiba mangsa Kapitu. Sasi 11 (Nopèmbêr) - 6 = 5; dadi sasi Nopèmbêr mangsa Kalima.
Naas. Sing dianggêp dina Naas warna têlu: 1 Dina (tanggal) patine wong tuwane dhewe lan maratuwa. 2 Patine sasi lan patine taun (wêkasane). 3 Naas Nabi, yaiku: 13 Sura, Nabi Ibrahim diobong Raja Namrud. 3 Mulud, N. Adam diturunake saka swarga. 16 Rabingulakir, N. Yusup dicêmplungake sumur. 5 Jumadilawal, N. Nuh kinêlêm samodra. 21 Pasa, N. Musa pêrang karo Raja Pirngon. 24 dulkangidah, N. Yunus diuntal iwak. 25 Bêsar, N. Muhammad singidan ing guwa.
Sasi.Arane sasi Jawa: 1 Sura (Muharam), 2 Sapar, 3 Rabingulawal (Mulud), 3^[12] Rabingulakir (Bakda-mulud), 5 Jumadilawal, 6 Jumadilakir, 7 Rêjêb, 8 Ruwah (Syaban),^[13] Pasa (Ramêlan), 10 Sawal, 11Dulkangidah (Apit, Sêla), 12 Bêsar, (Dulhaji, Dulkijah). Sing umure 30 dina: Sura Rabingulawal, Jumadilawal, Rêjêb, Pasa, Dulkangidah. Sing umure 29 dina: Sapar, Rabingulakir, Ruwah, Sawal. Umure sasi Bêsar ing taun wuntu 30 dina, ing taun wastu 29 dina.
Taun. 1 Edan taun = edan kumat-kumatan, sataun sapisan. 2 Taun wuntu = taun dawa. 3 Taun wuntu Jawa = taun kang umure 355 dina, yaiku taun Jimakir. 4 Taun wuntu Masèhi = 366 dina, yaiku yèn cacahe taun cèplês dipara 4, nanging ora cèplês dipara 400, Pêbruari umure 29 dina. 5 Taun Jawa = 354 dina, yaiku Alip. Ehe, Jimawal, Je, Dal, Be, Wawu; dadi mung Jimakir thok sing taun wuntu. 6 Taun wastu Masèhi = 365 dina, Pebruari umure 28 dina. 7 Tanggale taun Jawa yaiku: Sura, biyèn manut Aboge, saiki Asapon: Alip-Slasa Pon, Ehe-Sêtu Paing, Jimawal-Kêmis Paing, Wawu-Ngahad Wage, Jimakir-Kêmis Pon.
Tumbuk. 1 Mangsa tumbuk = mangsa plêthèking srêngenge ana ing wetan bênêr (ing sadhuwure bênêr garis kêndhiting jagad utawa Katulistiwa). 2 Tumbuk-taun utawa tumbuk-cilik =

--- 172 ---

wêtonan (kalairan) umur sawindu (8 taun): arane dina, pasaran, tanggale, sasi Jawa lan taune tumbuk. (Tumbuk = gathuk). 3 Tumbuk-pawukon = wêtonan umur 16 taun: arane dina, pasaran, tanggale, sasi Jawa, taune, paringkêlane lan pawukone tumbuk. 4 Tumbuk-windu utawa tumbuk-gêdhe = 32 taun: arane dina, pasaran, tanggale, sasine Jawa, taune, paringkêlane, pawukone lan windune tumbuk (gathuk, padha karo nalika laire saka guwa-garba). 5 Gajah tumbuk kancil mati ing têngah = sing apasulayan wong gêdhe, sing cilaka wong apangkat cilik (upamane carik). 6 Kêtumbuk bêntus = ngalami ora kapenak luwih saka sawarna.
Wara. 1 Pancawara = dina lima: Palguna, Cêmêngan, Kasih, Manis, Jênar. 2 Sadwara = dina nênêm utawa Paringkêlan: Tungle, Aryang, Warukung, Paningron, Uwas, Mawulu. 3 Saptawara = dina pitu: Soma, Anggara, Buda, Rêspati, Sukra, Tumpak, Dite. 4 Asthawara = dina wolu utawa Kadewan: Sri, Endra, Guru, Yama, Lodra, Brama, Kala, Uma. 5 Sangawara = dina sanga utawa Padangon: Dangu, Jagur, Gigis, Kerangan, Nohan, Wogan, Tulus, Wurung, dadi.
Warsa. 1 Anirna warsa Slk = nanduri palêmahan liyan, barêng wis mèh panèn palêmahan mau dijabêl dening sing duwe (satandurane). 2 Kalingga warsa Pb = prakara sing wis kêlêtan taun. 3 Kadalu-warsa Pt = kasèp, lungse. 4 Tanggap warsa Pt = têgêse lugu: tampa taun, maksude: ngurmati tumapake taun anyar, tanggal 1 Sura utawa 1 Januari.
Wêktu. 1 Nglakoni 5 wêktu Pt = nindakake sêmbahyang (agama Islam). 2 Arane wêktu (sajrone sadina-sawêngi): Byar jam 6. Gumatêl jam 6 (panase surya nggatêli). Pêcat-sawêt utawa wisan-gawe jam 10-11. Têngange (têngah + ing + we = têngahe awan, bêdhug) jam 12. Luhur jam 13. Lingsir kulon jam 14. Asar jam 16. Asar-êndhèk jam 17. Tunggang-gunung (srêngenge mbênêri ana ing puncake gunung) jam 17. Mahrib jam 18. Sandikala (sandya-kala) jam 18. Isa jam 20. Sirêp bocah jam 21. Sirêp wong (sirêp-jalma) jam 23. Bêdhug dawa (bêdhug bêngi) jam 24. Lingsir-wêngi jam 1. Titiyoni jam 2. Jago kluruk (sapisan jam 3, kapindho jam 4, katêlu jam 5).
Windu. 1 Windu warna papat: 1 Kunthara, 2 Sêngara, 3 Sancaka, 4 Adi. Saiki windu Adi, wiwite 1 Sura taun Alip 1899 wêkasane 30 Bêsar taun Jimakir 1906. 2 Kala siraman ing banyu windu Pp = ayêm, anyês atine. (Windu = banyu), 3 Ora mindu ora ngrêmpêlu = ora kandha babar-pisan.

--- 173 ---

Wuku. 1 Wuku 30 (Prabu Watugunung Ratu Gilingwêsi + garwane 2 + putrane 27), yaikui: 1 Sinta, 2 Landêp, 3 Wukir, 4 Kuranthil, 5 Tolu, 6 Gumbrêg, 7 Warigalit, 8 Warigagung, 9 Julungwangi, 10 Sungsang, 11 Galungan, 12 Kuningan, 13 Langkir, 14 Mandhasiya, 15 Julungpujud, 16 Pahang, 17 Kuruwêlud, 18 Marakèh, 19 Tambir, 20 Mêdhangkungan, 21 Maktal, 22 Wuye, 23 Manail, 24 Prangbakat, 25 Bala, 26 Wugu, 27 Wayang, 28 Kulawu, 29 Dhukut, 30 Watugunung. 2 Uyah sawuku = padha gêdhene karo wuku (wiji kapas). 3 Timun wuku gotong wolu = Mr. timun.
XLVIII. WILANGAN
Kawi 1 têkan 10: eka,^[14] tri, catur, panca, sad, sapta, astha, nawa, dasa. Wêlasan: ekadasa, dwidasa, triyodasa, caturdasa, pancadasa, saddasa, saptadasa, asthadasa, nawadasa. Puluhan: dasa, wingsati, (wimsati, wisati), trinisat (triningsat), catwaringsat, pancasat, sasti, saptali, asiti, nawati. Atusan: sata, dwisata, trisata, catursata, pancasata, sadsata, saptasata, asthasata, nawasata. Ewon: sahasra, dwisahasra, trisahasra, lan sabanjure.
Pêpangkatan (kapisan têkan kasapuluh): pratama, dwitiya, tritiya, caturta, pancama, sastha, saptama, asthama, nawama. dasama.
Wiwit sèwu mundhak das siji-siji: sèwu, salêksa, sakêthi, sayuta, sawêndra, sabara, sagulma, sacamu, sawurda, sakirna.
Têngah, bêlah lsp.: Karo-têngah = lorone karo satêngah = 1½. Têlu-têngah = têlune karo satêngah = 2½. Kapat-têngah atus = kapatbêlah = 350. Klima-bêlah = 450. Klima-bêlah èwu = 4500. Kanêm-têngah èwu = 5500. Samas = 400. Dhomas = 800. Saêprah = salaweprah = 24. Salawe (bêntêt) = 25. Bèhji = 31, bèhro = 32 lan sabanjure têkan bèh sanga = 39. Kapatsasur 35, klimasasur 45, lan sabanjure têkan kasapuluhsasur = 95.
Dhuwit: Sasêmat = sakêton = saringgit. Sareyal = 2 rupiyah. Sarispis = srupiyah. Sagelo = sarupiyah-abang = 10 wang = 20 tèng = 100 dhuwit. Karo-tèng = satêmêne atêgês: sauwang punjul saêtèng = 15 dhuwit, kira-kira 12½ sèn. Saêton = 100.000 rupiyah.
Palêmahan: 1 karya = 1 jung = 2 kikil = 4 bau = 8 lupit = 16 iring = 32 idu = 64 kêcrit = 2000 ubin (cêngkal-pêsagi, ru-pêsagi) = kira-kira 28.000 m2.

--- 174 ---

Pari: 1 uwa = 1 amêt = 5 angga = 25 gèdhèng = 50 pocong. Bobot: 1 dhacin = 100 kati = 1.600 tail = 16.000 ci = 16.000 mata = 62.500 gram. 1 koyan = 30 dhacin.
Atêgês siji, sasisih, saperangan:, cangkir sasêle (tanpa lambaran), gula (gêdhang) salirang. Krambil salayan (½ pikul), Krambil sagluntung, bawang sabungkul, bawang sasiyung, jêruk sasiyung (saajar), durèn sajuring, durèn sapongge, nangka sanyamplung, mori sakêbar, ênjêt sapapon, ênjêt sadulit, duk sakakap, jae sarimpang, uyah sabata, uyah sakèrèk, uyah sawuku, gambir sakèrèk, jagung sajanggêl, pari sawuli (sarungge), pari sajatha, pête sakêris, pête samata, klobot saontong, gêdhang saulêr, dluwang salêmbar, têbu (pring) salonjor, bêras saêlas, têmbako sadhêlêg (satampang), têmbako saêmplek, gêndèr sarancak.
Atêgês sapisan: sakêthokan, sakêpyakan, sagêdhagan, saêndhêgan, sakêmpyangan.
Atêgês loro: gula (gêdhang) satangkêp, krambil sakanthèt, gêlang sapasang, kêbo sarakit, pelas sagandhok, pari sagèdhèng, dara sajodho, pangantèn sarimbit, gandhèk sakêmbaran.
Atêgês sagolongan: Carita wayang salakon = 7 jêjêran, yaiku: jêjêr Kawitan, jêjêr Sabrangan, jêjêr Bondhèt, jêjêr Pandhita (gara-gara), jêjêr Uluk-uluk, jêjêr Sumirat, jêjêr Rina-rina. Krêtu (cilik) salakon = 120. Krêtu gêdhe salakon = 52. Domino salakon = 28. Panah salakon = 4. Piring (gêlas lsp) salusin = 12. Jarit sakodhi = 20. Grip saêdhus = 100. Pèn saêgros = 144. Krêtas saêrim = 500 lêmbar. Krambil sajanjang = sawatara gluntung. Gêdhang saèpèk = sawatara ulêr. Gêdhang satundhun = sawatara èpèk. Pring sadhapur = sawatara lonjor. Têbu sauyun = sawatara lonjor. Kêmbang sadhompol = sawatara iji. Mrêcon sarèntèng = nganti puluhan. Iwak sasêndhatan = nganti puluhan.
Atêgês kabèh: sakojur, saranduning. Sagunging, salwiring, sanggyaning, sakabèhe. Samubarang, samukawis, saniskara. Salumahe bumi, sakurêbing langit.
Wilangan sing diênggo mbangêtake surasa: Gêdhang-sèwu. Diyan-sèwu lsp = diênggo mbangêtake kèhe (ora nganti ganêp sèwu têmênan). Sukur bage sèwu = luwih dening sukur. Sèwu bêgja = bêgja bangêt. Sèwu ora nyana = babar-pisan ora nyana. Sakêthi jumurung = jumurung bangêt. Majua sayuta ngarsa, sakêthi wuri = kroyokên sing akèh (aku). Sèwu lêpat nyuwun pangapuntên = sakathahing lêpat mugi karsaa paring pangaksama.
Atêgês cilik bangêt, sadhela bangêt: Sarambut pinara pitu.

--- 175 ---

Samêndhang. Saluguting kolang-kaling pinara sasra. Saêndhêg amun-amun. Sasiliring bawang. Sadrahing angin. Sakedhèp netra. Sapandurat. Sapangu. Satleraman. Sakêplasan. Sagêbyaran. Sagêbyaring thathit. Samatra. Sapanginang. Yèn nginanga durung abang, idua durung asat. Saêlapan. Saêlêsan. Samrica binubut = lêmbut bangêt, cilik bangêt.
Minum 1 têkan 10 sloki (candra): Eka padma sari. Dwi amartani. Tri kawula busana. Catur wanara rukêm. Panca sura panggah. Sad guna wêweka. Sapta kukila warsa. Astha sacara-cara. Nawa gra lupa. Dasa buta mati.
Wilangane prajurit: aksohini = 10 anihini = 30 camu = 90 prêtana = 270 wahini = 810 gana = 2.430 gulma = 7.290 senamuka = 21.870 pati = iku kadadean saka kumpule prajurit 109.350 + jaran 65.610 + kreta 21.870 + gajah 21.870. Baratayuda, balane Pandhawa 7 aksohini. Kurawa 11 aksohini.

XLIX. LÊLÊMBUT, LÊLARA, TAMBA
Dasanama: 1 Lara = sakit, roga, agring, marana, rapuh, gêrah, wikara. 2 Waras = saras, mari, waluya, dhangan, pulih, purna, paripurna. 3 Slamêt = sugêng, basuki, rahayu, raharja, yuwana, swasta. 4 Tatu = kanin, brana, labêt. 5 Wudunên = Ki: untarên. 6 Watuk = Ki:cêkoh. 7 Tamba = usada, jamu, mausada, mausadi, jampi. 8 Cêkok = Ki:loloh. 9 Pilis = Ki:larik (sigitan). 10 Tapêl = Ki:rakêtan. 11 Wêdhak = Ki:konyoh. 12 Pupur = Ki:tasik. 13 Sêmaput = klêngêr, kantu, kantaka, kapidara, tan èngêt purwa-duksina.
Kang kalêbu lêlêmbut: 1 Setan = bêlis, lanat (laknat). 2 Jim = lêlêmbut sing darbe bêbudèn kaya manusa. 3 Pêri = lêlêmbut wadon ayu. 4 Dhêmit = lêlêmbut manggon ing papan angkêr. 5 Lampor = lêlêmbut sok ngaton wayah awan lan sok ngêjaki bocah. 6 Cèpèt = lêlêmbut sok ngaton wayah sore lan sok ngêjaki bocah. 7 Bêkasakan = brêkasakan = lêlêmbut ing alas. 8 Tongthongsot^[15] = lêlêmbut sok katon mlangkrong ing wit. 9 Banaspati = lêlêmbut awujud sirah thok sok katon tumèmplèk ing wit. 10 Gêndruwo = lêlêmbut yèn katon awujud rasêksa. 11 Wêwê = gêndruwo wadon. 12 Dhanyang = lêlêmbut sing manggon lan nguwasani panggonan. 13 Kêmamang = yèn katon awujud gêni mêngangah. 14 Wêdhon = mêmêdi awujud mayit.
Bêlis. Bojlèng-bojlèng bêlis lanat ajêjegang Pd = têmbung (ukara) sabawa, diucapake samangsa sumurup utawa krungu lêlakon sing ora agawe sênênging ati.
Dhêmit. Dhêdhêmitan = sêsingidan, ora ngêdhèng. 2 Dhêmit ora ndulit, setan ora doyan Pt = kalis saka pangganggu-gawe lêlêmbut, satêmah sanadyan kurang wêweka tansah nêmu slamêt.

--- 176 ---

Jamu. Mutah jamune pepe Bs = priya sing ilang daya-prabawane, kasêktène lsp.
Lara. 1 Lara ayu Pt = lara cacar. 2 Lara brangta = lara asmara. 3 Lara ati = sêrik. 4 Nguyang lara nggenjah pati Pb = njarag nêmu cilaka. 5 Nglarani = krasa lara ngarêpake nglairake bayi.6 Nglakoni lara-lapa Pt = nglakoni urip ora kapenak. 7 Lara atèn = gampang sêrik. 8 Lara uyang = krasa prungsang awake. 9 Lara-sêtu = bangsa sukêt sing oyode wangi. 10 Lara-irêng = candu. 11 Dèwi Lara Irêng Pd = Rara Irêng = Sumbadra. 12 Lara karuna = nangis kêranta-ranta. 13 Palara-lara = para nyai ing kraton sing isih kênya. 14 Utang wirang nyaur wirang, utang lara nyaur lara, utang pati nyaur pati Pt = wong manggawe marang liyan mêsthi bakal tampa wêwalês. 15 Lêlara iku panulake luwih gampang sarana panjaga tinimbang sarana têtamba Pt = luwih gampang njaga aja nganti kêtaman lêlara tinimbang ngilangake lêlara kang wis tumanduk ing awak (mulane kudu ngati-ati uripe). 16 Lara asmara = nandhang brangta, kayungyun, kêpencut, gandrung. Aja sing mung lara, tumêka ing pati daklakoni Pt = tekad kang wis kêncêng.
Lêmbut. 1 Lêmbut tan kêna jinumput = alus bangêt. 2 Sagêd dados agal saklangkung agêng, lêmbat botên kasatmripat = sagêd tiwikrama lan sagêd ngical.
Pilis. Ora kêna wong pilis Pt = priya sing awatak thukmis.
Pupuk. 1 Pupuk bawang = melu dolanan nanging ora diwajibake melu dadi. 2 Durung ilang pupuk lêmpuyange Pb = dipadhakake isih bocah cilik, marga durung duwe pangalaman. 3 Wrêkudara ngagêm pupuk-mas rineka jaroting asêm Pd = mas barang pangaji, pêpindhane ajine bêbudène Wrêkudara sing luhur; jarot-asêm iku sêntosa, ngibarat sêntosaning panggalihe Wrêkudara.
Purna. Purna waluya jati Br = pulih kaya kaanane ing sakawit, mari.
Sêmbur. 1 Luput sêmbur Pb = luput suwuk = ora kêna dipênggak kêkarêpane (ala). 2 Ora uwur ora sêmbur Pb = ora mènèhi pawitaning urip lan ora awèh pituduh bab laku-lakuning aurip. 3 Sêmbur-sêmbur adas siram-siram bayêm Pb = saka pujine wong akèh muga-muga bisa katêmahan (kabul kang sinêdya). 4 Timaha sêmbur = timaha sing mawa plênik-plênik irêng kaya disêmburake; yèn timaha pèlèt mawi kêkêmbangan irêng dlarèh-dlarèh.
Setan. 1 Setan katon Bs = wong sing awatak ala. 2 Nganggur iku

--- 177 ---

susuhe setan Pt = nganggur iku nggampangake tuwuhe kêkarêpan sing kurang prayoga. 3 Setan nunggang gajah Bs = mung murih kapenake dhewe (ora mraduli marang liyan). 4 Setan nggawa ting Bs = sênêng adu-adu. 5 Dibisa ngunjara setan Pt = sing bisa ngalahake hawa-napsu ala. 6 Wulu-setan Pt = wulu sing dununge manjila, nylênèh thukule.
Tamba. 1Tamba têka lara lunga Pt = unèn-unèn sing lumrah diucapake dening wong sing nêdya namakake tamba. 2 Madal tamba Pt = ora ana tamba sing bisa agawe warase.
Tapêl. 1 Isih mambu tapêl = isih nom bangêt. 2 Tapêl tracak = wêsi sing dirakêtake (jaran lsp). 3 Tapêl-watês = watêsing wêwêngkon (nagara).
Tatu. 1 Milang tatu Pb = ngetung lan nggêtuni kapitunane. 2 Tatu arang kranjang Sn = kêrêp bangêt, akèh bangêt tatune.
Cêkok. 1 Dicêkoki indhing Pb = priya kalah prabawa karo wanita (bojone), mung tansah manut-miturut ing sakarêping bojone. 2 Cêkokan = mondholaning ikêt.
Cuplak. Cuplak andhêng-andhêng ora prênah panggonane Bs = sadulur (kanca) sing njalari ala prayoga disingkirake.
Usada. 1 Maosada Kw = maha + usada = tamba sing mustajab bangêt. 2 Dhoktêr Wahidin Sudirahusada Bb = dhoktêr sing ngêdêgake Parte Pulitik aran Budi-Utama ing taun 1908.
Wêdhon. 1 Banyu wedhon Pt = banyu sing diênggo ngêdusi mayit. 2 Ana wedhon saka kulon Pl = wong kulit-putih têka ing tanah Jawa, bangsa kulonan (Landa) ngajawa (Jangka Ranggawarsitan).
Wewe. Rusake tanah Jawa kambah dening wewe putih, têbu-wulung gêgamannya Pl = rusake tanah Jawa marga kêtêkan bangsa kulonan mawa gêgaman bêdhil (Jangka Sabdapalon).

L. ILANG, MATI, BANGKE
Dasanama: 1 Ilang = sirna, nir, nis, murca, muksa, musna. 2 Mati = lalis, lampus, layon, lena, pralaya, palastra, antaka, ngêmasi, seda, surud, padhêm, murud ing kasidan jati, kondur dhatêng têpêt suci, mancal donya, sirna marga layu. 3 Bangke = wangke, pratipa, sawa, kunarpa, kuwanda, bathang, mayit, layon. 4 Rampung = paripurna, palakarta, palêstha, pulastha, labdakarya, iti,^[16] ttmat,^[17] katam. 5 Wêkasan = pungkasan, wasana, puwara.
Bathang. 1 Bathang gajah Bs = wong gêdhe sing wis ilang panguwasane. 2 Bathang lêlaku Bs = wong siji lêlungan ngambah dalan mbêbayani (ana begale lsp). 3 Bathang ucap-ucap Bs = wong loro lêlungan ngambah dalan mbêbayani. 4 Mbathang =

--- 178 ---

nglangi mlumah. 5 Nyundhang bathang banthèng Pb = njunjung darahing aluhur sing wis apês.
Entèk. 1 Entèk jarake Pb = êntèk kasugihane. 2 Entèk golèk kurang amèk Pt = ngunèn-unèni wong ing sakatoge. 3 (Bayare) êntèk dhadhah êntèk ngomah Pt = ora diturahake, ora duwe simpênan (cèlèngan). 4 Entèk-êntèkan = rêsik, êntèk babar-pisan (tumrap kêmalingan lsp).
Ilang. 1 Ilang klilipe Et = ilang mungsuhe. 2 Kaya ilang dikêdhèpake Br = nyawang tanpa kêdhèp, sabab yèn kêdhèp kuwatir manawa sing disawang ilang utawa lunga (ing sajrone ditinggal kêdhèp). 3 Ilang-ilangan êndhog siji Pb = tekad-tekadan kelangan anak siji ora dadi apa (yèn kowe ora gêlêm manut aku). 4 kêbo ilang tombok kandhang = Mr. kêbo. 5 Sirna ilang kartaning bumi Skl = 1400 çaka, yaiku sêngkalan rusake kraton Majapait. 6 Durung ilang pupuk lêmpuyange = dipêpindhakake isih. bocah cilik
Layon. 1 Nglayoni = ngabari bab kêsripahan. Uga têgês: lêlayu nututi. Entar: nêbus barang wis mèh bur. 2 Layon kèli sêmune satriya brangta Pl = pralambange S. Mangkurat II sadurunge jumênêng Ratu ndhèrèkake ingkang rama (Mangkurat Têgalarum lolos saka kraton). 3 Dasihmu tan wurung layon = abdimu (aku) mêsthi tumêka ing pati. Kirimên layoning sêkar = kirimên kêmbang sing wis alum, maksude: kêmbang sing wis suwe ko-ênggo cundhuk gêlunganmu.
Lalis. 1 Linalisan Kw = dipatèni. 2 Wêlas têmahan lalis Pb = wêlas marang liyan sing agawe ora bêcike.
Lena. 1 Yuwana mati lena Pb = wong bêcik nêmu cilaka, marga saka kurang wêweka. 2 Yatna yuwana lena kêna Pb = wêweka njalari slamêt, pêpeka agawe cilaka.
Mayit. 1 Gotong mayit Pb = wong têlu lêlungan ngambah dalan mbêbayani. 2 Kayu buntêl mayit Pt = kayu sing ana tilasing klokopan klika awarna putih. 3 Prêkutut buntêl mayit Pt = prêkutut sing mawa wulu sêlap putih. 4 (Jaran) mathi buntêlmayit = mawa unyêng-unyêng muwêl dumunung ing suri.
Nir. 1 Nirbita Pd = putrane Srikandhi nalika malih priya têmênan asma Bambang Kandhihawa lan nggarwa Dèwi Durniti putrane Prabu Dike ing Imaimantaka; pamburine Nirbita jumênêng Ratu asma Niwatakawaca (seda dening Bagawan Ciptaning). 2 Nir tan rupa kadulu Skl = (wêkasane jangka Ranggawarsitan) taun 2100. (Têgêse ukarane: ora ana rêrupan kang pantês didêlêng, ora ana kaanan sing nyênêngake). 3 Tlaga Nirmala Pd = arane tlaga ing Ayodya kang kadadean [kadade...]

--- 179 ---

[...an] saka baboning cupu sing dibuwang dening Rêsi Gotama (dene tutupe cupu dadi tlaga Sumala, sing njalari Dèwi Anjani, Subali lan Sugriwa padha awarna wanara). 4 Ngamuk punggung nirbaya nirwikara Br = ngamuk kanthi nekad bangêt ora wêdi apa-apa.
Pati. 1 Pati-gêni = tirakat tanpa mangan-ngombe lan ana ing kamar bae (ora sumurup soroting gêni lan srêngenge). 2 Duwe gawe pati-gêni Pt = tanpa karamean, climèn. 3 Diêdol pati-bogor = diêdol pas, ora kêna ditêbus. 4 Mbayar pati-gawe = mbayar dhuwit minangka lêlirune nyambut-gawe gugur-gunung. 5 Turu kêpati = pulês bangêt. 6 Ora pati-pati mulih yèn durung olèh gawe = ora nêdya mulih yèn durung kalêksanan sêdyane. 7 Dipati-rasa = diilangake rasane (tumrap wong arêp dibêdhèl lan sapapadhane). 8 Patine taun = dina wêkasane taun. 9 Patine cinèkèr ayam Pl = kraman aran Dirana kêna dicêkêl banjur dicancang ing wit wringin alun-alun Kartasura, wasana tumêka ing pati marga dicocogi nganggo dom. 10 Masrahake pati-urip = nungkul, têluk, nêdya diuripi apa dipatèni manut bae. 11 Andêrpati kalawisesa Pl = pralambange jaman Pajajaran, wong-wong padha mungkul marang agama Siwah. (Kalawisesa = Bathara Siwah, Bathara Guru). 12 Kêpatèn pasaban Pb = kelangan papan pangupajiwa. 13 Kêpatèn obor Pb = kelangan lacak aluraning sadulur. 14 Ciri wanci lêlahi ginawa mati Pb = padatan ala (cacad) ora bisa ilang nganti wonge tumêka ing pati. (Ciri = wanci = lêlahi = cacad). 15 Nrênggiling api mati Pb = api-api ora mraduli, nanging satêmêne nggatèkake bangêt. 16 Nglangi ing têngah mati ing pinggir Pb = wis tumindak nggarap pagawean, nanging banjur ora ditêrusake. 17 Mati ilate Et = ora bisa ngrasakake pangan. 18 Wêdi wirang wani mati Pb = tinimbang urip nandhang wirang aluwung tumêka ing pati. 19 Têkèk mati ulone Bs = cilaka marga saka gunême dhewe. 20 Tinimbang mati mringkus luwih bêcik mati mbrêgagah Pt = tinimbang nungkul marang mungsuh ora wurung tumêka ing pati (dipatèni utawa mati marga ngênês disiya-siya) aluwung mati lumawan ing pêrang. 21 Mati ngurag Pt = mati sawise tuwa bangêt. 22 Mati pangane Pt = ilang pangane. 23 Mati ngadêg Pt = mati isih nggêjêjêr (marga saking wêdine marang mungsuh, utawa wêdi marang dêdukane ratu lsp). 24 Nyambut gawe nganti satêngah mati Pt = rêkasa bangêt (pagawean abot lan tanpa ngaso). 25 Radèn Trigantalpati Pd = Aria Suman, Sêngkuni. 26 Untung Surapati = anake angkat kaptin Mur sing pamburine dadi bupati

--- 180 ---

Pasuruhan asma Tumênggung Wiranagara. 27 Pati Unus = putrane Sultan Trênggana.
Pêjah. Nggayuh tawang pêjah tan wikara Slk = nêdya nyêkêl durjana, wasana tumêka ing pati dening durjana sing arêp dicêkêl.
Sirna. 1 Sirna ilang kartaning bumi Skl = taun Saka 1400 (Masèhi 1478, rusake kraton Majapait). 2 Anirna Dhustha Pb = asung pitulungan marang durjana (murih ora kêcêkêl pulisi). 3 Anirna parusa (parosa) Pb = mbalèkake dhawuhe ratu utawa pangadilan. 4 Anirna patra Pb = nyelaki prajanjian kang tinulis. 5 Anirna lingga Pb = namur laku ana ing papane durjana prêlu nêdya ngingsêp-ingsêp pawarta (golèk katrangan). 6 Anirna daya Pb = prakaran alendhean wong sing wis mati (dadi tanpa daya). 7 Anirna pandaya Pb = prakaran alendhean wong lunga, pêpindhane kaya wong kelangan piranti. (Pandaya = piranti).

Tamat

--- 181 ---

DAFTAR TÊMBUNG LAN KACANE
Abad ... 166. | Abah ... 104. | Abang ... 161. | Adas ... 136. | Adêg ... 66. | Ajang ... 104. | Ajar ... 12. | Aji ... 14. | Aji-aji ... 112. | Agar ... 158. | Ayam ... 122. | Akal ... 80. | Akasa ... 156. | Alang ... 136. | Alas ... 148. | Aling2 ... 104. | Alis ... 75. | Alu ... 107. | Ambêkan ... 52 | Ambu ... 52. | Amis ... 53. | Among ... 27. | Amun ... 156. | Anak ... 34. | Andaka ... 122. | Ardhêman ... 59. | Angêt ... 158. | Angga ... 41. | Angin ... 166. | Angop ... 55. | Angsa ... 80. | Anguk ... 48. | Angun2 ... 122. | Anculan ... 107. | Antop ... 55. | Apus ... 107. | Aras ... 53. | Arèn ... 136. | Arêng ... 158. | Ari ... 168. | Arit ... 107. | Arum ... 53. | Asêm ... 137. | Asu ... 122. | Asta ... 161. | Astra ... 112. | Ati ... 80. | Athi2 ... 76. | Acung ... 62. | Atma ... 10. | Atur ... 86. | Awak ... 41. | Awar2 ... 137. | Awe ... 62. | Babal ... 143. | Badan ... 41. | Badra ... 156. | Bajul ... 122. | Bagaspati ... 156. | Baya ... 123. | Bayêm ... 143. | Bayu ... 166. | Bala ... 23. | Baladewa ... 118. | Balang ... 112. | Bale ... 101. | Balung ... 78. | Banda ... 62. | Banjir ... 163. | Bane (Banèn) ... 86. | Banyak ... 123. | Banyu ... 163. | Bantal ... 104. | Bantala ... 149. | Banthèng ... 123. | Bapa ... 34. | Bapang ... 62. | Bara ... 107. | Barata ... 12. | Baris ... 23. | Bata ... 149. | Bathang ... 177. | Bathara ... 8. | Batin ... 81. | Bacin ... 53. | Bathok ... 143. | Bathuk ... 44. | Bau ... 62. | Bawa ... 86. | Bawang ... 137. | Bêbêd ... 96. | Bèbèk ... 123. | Bêdhug ... 118. | Bêgagah ... 66. | Bêlis ... 175. | Bêlo ... 123. | Bêluk ... 123. | Bêndhe ... 118. | Bêras ... 143. | Bêruk ... 104. | Bêsêm ... 158. | Bêsus ... 96. | Bêton ... 143. | Bima ... 118. | Bisik ... 87. | Blabur ... 163. | Blero ... 118. | Blolok ... 48. | Boja ... 91. | Bojana ... 92. | Boga ... 92. | Bokong ... 59. | Bol ... 84. | Bobot ... 73. | Bolu ... 137. | Bocah ... 30. | Braja ... 113. | Brambang ... 137. | Brangta ... 81. | Brêngos ... 76. | Bubuk ... 123. | Budi ... 81. | Buyut ... 34. | Bulus ... 123. | Bumbung ... 108. | Bumi ... 149. | Bun ... 163. | Bung ... 137. | Bungah ... 82. | Buri ... 166. | Busana ... 97. | Busik ... 73. | Buta ... 26 | Buwana ... 149. | Dagang ... 38. | Daging ... 73. | Dahana ... 158. | Daya ... 82. | Dalan ... 149. | Danawa ... 26. | Dandan ... 97. | Daru ... 156. | Dêlêg ... 124. | dêmang ... 17. | Dênta ... 56. | Desa ... 149. | Dewa ... 9. | Diyu ... 26. | Dina ... 168. | Dipa ... 124. | Ditya ... 26. | Dlamakan ... 66. | Dom ... 104. | Driji ... 63. | Drojog ... 66. | Dugang ... 67. | Duk ... 143. | Duksina ... 166. | Durjana ... 38. | Durèn ... 137. | Dhadha ... 59. | Dhadhap ... 137. | Dhadhung ... 108. | Dhahar ... 92. | Dhalang ... 38. | Dandhang ... 123. | Dhapur ... 45. | Dhaut ... 56. | Dhawuk ... 161. | Dhêmit ... 175.

--- 182 ---

Dhêndha ... 113. | Dhèndhèng ... 74. | Dhêngkul ... 67. | Dhingklik ... 105. | Dhiri ... 41. | Dhodhok ... 59. | Dhudha ... 30. | Dhustha ... 38. | Dhuyung ... 124. | Dhuwur ... 166. | Jaja ... 59. | Jajan ... 67. | Jagad ... 150. | Jago ... 124. | Jaka ... 30. | Jaksa ... 17. | Jan ... 108. | Jalak ... 124. | Jaman ... 168. | Jamban ... 164. | Jambe ... 137. | Jambul ... 76. | Jamu ... 176. | Jamur ... 137. | Jana ... 27. | Jangan ... 92. | Jangêt ... 74. | Jangga ... 58. | Janggut ... 45. | Jangkah ... 67. | Jangkrik ... 124. | Janma ... 27. | Jantung ... 84. | Jara ... 108. | Jarak ... 137. | Jaran ... 124. | Jaring ... 108. | Jarit ... 97. | Jata ... 57. | Jati ... 138. | Jawata ... 9. | Jêjêg ... 67. | Jêmpol ... 63. | Jênang ... 92. | Jenggot ... 76. | Jinjang ... 67. | Jingga ... 161. | Jingus ... 53. | Jiwa ... 10. | Jlithêng ... 161. | Joris ... 125. | Jugul ... 82. | Jun ... 105. | Jhunjung ... 63. | Jurang ... 150. | Emban ... 38. | Empyak ... 101. | Empol ... 144. | Emprit ... 125. | Empu ... 17. | Endhas ... 42. | Endhog ... 125. | Enggon ... 101. | Entèk ... 178. | Enu ... 150. | Ébor ... 105. | Èmbèr ... 105. | Éntar ... 67. | Èncèk ... 105. | Énthong ... 105. | Érawati ... 156. | Èsêm ... 55. | Ésuk ... 169. | Gabah ... 144. | Gada ... 113. | Gajah ... 125. | Gajih ... 74. | Gadhung ... 138. | Gagak ... 126. | Gagang ... 144. | Gayuh ... 63. | Galar ... 105. | Galêng ... 150. | Galuga ... 138. | Ganda ... 53. | Gandar ... 97. | Gandhèk ... 18. | Gandhik ... 105. | Ganja ... 113. | Gangsa ... 118. | Gangsir ... 126. | Garan ... 108. | Garu ... 108. | Garudha ... 126. | Gêdhang ... 138. | Gêdêbog ... 138. | Gêdhèg ... 101. | Gèdhèg ... 43. | Gêdhong ... 101. | Gêgêm ... 64. | Gêgêr ... 60. | Gêlang ... 97. | Gembol ... 60. | Gêmbring ... 97. | Gêmbung ... 60. | Gênah ... 48. | Gêndhewa ... 113. | Gendhong ... 108. | Gêni ... 158. | Gêntho ... 38. | Gênthong ... 105. | Gêrèh ... 93. | Gêthèk ... 169. | Gêtih ... 79. | Gili ... 150. | Ginjêl ... 84. | Girang ... 82. | Giri ... 150. | Githok ... 43. | Glathik ... 127. | Godhong ... 144. | Gombak ... 76. | Gondhang ... 55. | Gong ... 118. | Grana ... 54. | Grantang ... 118. | Grêgêt ... 57. | Grojogan ... 164. | Gudèl ... 127. | Guguh ... 57. | Guyu ... 55. | Gula ... 93. | Guling ... 105. | Gulu ... 58. | Gundhul ... 43. | Gunting ... 113. | Gunung ... 150. | Gurêm ... 127. | Guru ... 18. | Gurung ... 84. | Guskara ... 164. | Hawa ... 166. | Hèr ... 164. | Hyang ... 9. | Idak ... 67. | Idêp ... 76. | Ijo ... 161. | Idu ... 85. | Ikêt ... 97. | Ilang ... 178. | Ilat ... 57. | Ili ... 164. | Ilu ... 85. | Indhing ... 97. | Intip ... 93. | Irawan ... 156. | Irêng ... 161. | Irung ... 54. | Irus ... 105. | Iso ... 84. | Iwak ... 127. | Yaksa ... 26. | Yati ... 13. | Yoga ... 13. | Yuda ... 24. | Yuyu ... 127. | Kadhal ... 127. | Kadang ... 34. | Kaga ... 127. | Kayu ... 144.

--- 183 ---

Kakang ... 34. | Kaki ... 35. | Kala ... 169. | Kali ... 164. | Kampuh ... 97. | Kanaka ... 64. | Kandhang ... 102. | Kandhut ... 60. | Kangkung ... 138. | Karang ... 138. | Karangulu ... 105. | Karêp ... 82. | Karna ... 46. | Kasatmripat ... 48. | Kasur ... 105. | Katara ... 48. | Kaca ... 98. | Kacang ... 138. | Kathok ... 98. | Katon|ton ... 48. | Katong ... 14 | Kawah ... 151. | Kawat ... 151. | Kawuk ... 127. | Kawul ... 144. | Kêbo ... 128. | Kêdasih ... 128. | Kêdhêle ... 138. | Kêdhèp ... 48. | Kêdhung ... 164. | Keyong ... 128. | Kêlud ... 105. | Kêluh ... 108. | Kêmangi ... 139. | Kêmarung ... 144. | Kêmbang ... 144. | Kêmiri ... 139. | Kêmladheyan ... 139. | Kêmpit ... 64. | Kêmpul ... 118. | Kêndhang ... 118. | Kêndhi ... 105. | Kêndhil ... 105. | Kêndhit ... 98. | Kêna ... 30. | Kênthang ... 139. | Kêncana ... 151. | Kênthus ... 128. | Kênul ... 93. | Kêpala ... 43. | Kêplok ... 64. | Kêpuh ... 139. | Kere ... 39. | Kêris ... 113. | Kêthèk ... 129. | Kêtepang ... 139. | Kêthik ... 57. | Kêcap ... 87. | Kêcik ... 145. | Kêcoh ... 85. | Kêthu ... 98. | Kêthuk ... 118. | Kidang ... l29. | Kikir ... 114. | Kilat ... 156. | Kinang ... 93. | Kinjêng ... 129. | Kintêl ... 129. | Kirik ... 129. | Kisas ... 58. | Kisi ... 108. | Kitiran ... 108. | Kiwa ... 167. | Klabang ... 129. | Klambi ... 98. | Klasa ... 105. | Klêbus ... 164. | Kleyang ... 145. | Klênthing ... 106. | Kluban ... 93. | Koja ... 28. | Kojong ... 64. | Kodhok ... 129. | Kokoh ... 93. | Kosok ... 118. | Kocak ... 164. | Krênêng ... 106. | Krèsèk ... 87. | Kringêt ... 85. | Kripik ... 87. | Krisik ... 87. | Krosak ... 87. | Kudhi ... 109. | Kukila ... 129. | Kuku ... 64. | Kukus ... 159. | Kul ... 130. | Kulit ... 74. | Kumala ... 151. | Kumba ... 43. | Kuning ... 161. | Kuncung ... 76. | Kuping ... 47. | Kurêb ... 60. | Kursi ... 106. | Kutha ... 151. | Kucing ... 130. | Kutuk ... 130. | Kuwuk ... 130. | Lahang ... 145. | Layah ... 106. | Layon ... 178. | Layu ... 67. | Laksana ... 68. | Lalêr ... 130. | Lalis ... 178. | Lambe ... 55. | Lampah ... 68. | Lampit ... 106. | Lamur ... 48. | Lanang ... 31. | Landa ... 28. | Langit ... 156. | Langkah ... 68. | Lancur ... 77. | Lar ... 77. | Lara ... 176. | Laras ... 119. | Lare ... 31. | Lathi ... 55. | Lacak ... 69. | Lawang ... 102. | Lawung ... 114. | Lêbuh ... 151. | Lèk ... 49. | Lêmah ... 151. | Lêmbu ... 130. | Lêmbut ... 176. | Lêmpuyang ... 139. | Lêmud ... 130. | Lena ... 178. | Lèndhi ... 39. | Lênga ... 93. | Lêngên ... 64. | Lênggak ... 58. | Lêsung ... 109. | Lidhah ... 57. | Liling ... 49. | Liman ... 130. | Lingga ... 41. | Lintang ... 156. | Lincak ... 106. | Liring ... 49. | Lisah ... 93. | Lombok ... 139. | Longok ... 49. | Lor ... 167. | Luh ... 85 | Lukak ... 164. | Lulang ... 74. | Lumah ... 60. | Lumbu ... 139. | Lumbung ... 109. | Lumpang ... 109. | Lumpat ... 69. | Lumpuh ... 69. | Lunga ... 69. | Lungayan ... 58. | Lungguh ... 60. | Lurung ... 151. | Lusi ... 130. | Madu ... 93. | Mayang ... 74. | Mayit ... 178.

--- 184 ---

Maling ... 39. | Manah ... 82. | Mangsa ... 170. | Manuk ... 130. | Marga ... 151. | Maruta ... 167. | Mata ... 49. | Macan ... 131. | Mega ... 157. | Mêndhang ... 145. | Mèngèng ... 43. | Mêrak ... 131. | Mêrang ... 145. | Mêri ... 131. | Mimi ... 131. | Mimis ... 114. | Momong ... 28. | Mong ... 131. | Montok ... 60. | Mripat ... 50. | Mrica ... 139. | Muka ... 45. | Mumuk ... 50. | Mung ... 87. | Mungsuh ... 24. | Muntu ... 106. | Murang ... 69. | Murda ... 43. | Mustaka ... 43. | Naas ... 171. | Naga ... 131. | Nagara ... 152. | Naya ... 35. | Nalar ... 82. | Nangka ... 139. | Naas^[18] ... 54. | Nara ... 28. | Narpa ... 14. | Nata ... 14. | Netra ... 50. | Nila ... 139. | Nini ... 35. | Nir ... 178. | Nraka ... 11. | Ngarsa ... 167. | Ngisor ... 167. | Nyawa ... 11. | Obong ... 159. | Obor ... 159. | Omah ... 102. | Omong ... 87. | Ongkang2 ... 69. | Orong2 ... 132. | Otot ... 79. | Pada ... 69. | Padal ... 70. | Padhang ... 50. | Padu ... 88. | Payung ... 106. | Palu ... 114. | Panah ... 114. | Panas ... 159. | Pandhan ... 139. | Pandêng ... 50. | Panjang ... 109. | Panji ... 14. | Pangan ... 94. | Pangeran ... 15. | Pangulu ... 19. | Pangur ... 57. | Panti ... 102. | Pancal ... 70. | Pancing ... 109. | Papan ... 102. | Para ... 70. | Pari ... 139. | Parwata ... 152. | Pathak ... 43. | Pathêt ... 119. | Pati ... 179. | Pacêrèn ... 164. | Patra ... 145. | Pawon ... 102. | Pêdhang ... 115. | Pêjah ... 180. | Pèh ... 84. | Pêking ... 132. | Pelas ... 94. | Pêndhita ... 13. | Pêndhok ... 115. | Pênthung ... 115. | Pêrang ... 24. | Pêtak ... 88. | Pêthèl ... 109. | Pêtêng ... 50. | Pêcing ... 109. | Pêcruk ... 132. | Pêcut ... 109. | Pikir ... 82. | Pikul ... 64. | Pilis ... 176. | Pindhang ... 94. | Pipi ... 45. | Pitik ... 132. | Ponjèn ... 107. | Pondhok ... 102. | Prabangkara ... 157. | Prabu ... 15. | Praja ... 152. | Prajurit ... 24. | Praya ... 83. | Prana ... 83. | Prawan ... 31. | Prêkutut ... 132. | Prênjak ... 133. | Priya ... 31. | Pring ... 140. | Pudhak ... 140. | Puja ... 13. | Pujangga ... 19. | Puluk ... 94. | Pundhak ... 61. | Punggung ... 83. | Pupuh ... 25. | Pupuk ... 176. | Pura ... 103. | Purna ... 176. | Pusêr ... 61. | Putih ... 162. | Pucang ... 140. | Putra ... 35. | Putung ... 65. | Raja ... 15. | Rajah ... 115. | Raga ... 41. | Rai ... 45. | Ramban ... 146. | Rambut ... 77. | Rampadan ... 94. | Randha ... 31. | Rangga ... 20. | Ranggon ... 103. | Rara ... 32. | Rasêksa ... 27. | Rat ... 153. | Ratu ... 16. | Rêkta ... 162. | Rêm ... 51. | Rema ... 77. | Rêmbung ... 88. | Rêmbulan ... 157. | Rêmpêla ... 84. | Rêtna ... 154. | Ri ... 146. | Riris ... 164. | Rok ... 25. | Ron ... 146. | Ropoh ... 140. | Rujak ... 94. | Rungu ... 47. | Rupa ... 45. | Sabar ... 83. | Sabda ... 88. | Sabuk ... 98. | Sada ... 146. | Saji ... 94. | Sadulur ... 35. | Sagara ... 164. | Saka ... 103. | Saksi ... 39. | Salira ... 42. | Sambêl ... 94. | Sana ... 103. | Sanak ... 36. | Sandhang ... 98. | Sanjata ... 116.

--- 185 ---

Sandhung ... 71. | Sangga ... 65. | Sanggar ... 103. | Sangkal ... 110. | Sapi ... 133. | Saptarga ... 13. | Sapu ... 107. | Sara ... 115. | Sarah ... 146. | Sari ... 146. | sasi ... 171. | Sata ... 133. | Satru ... 25. | Satu ... 154. | Sawah ... 154. | Sawêt ... 110. | Sêbat|sêbut ... 88. | Sêga ... 95. | Sêkar ... 147. | Sêkul ... 95. | Sela ... 154. | Sêmangka ... 140. | Sêmbur ... 176. | Sêmprong ... 107. | Sêmut ... 133. | Sêndhang ... 165. | Sendhok ... 107. | Sêngkêr ... 110. | Sêpi ... 89. | Seta ... 167. | Setan ... 176. | Sidhat ... 133. | Siyung ... 57. | Sikara ... 71. | Sikatan ... 134. | Sikil ... 71. | Sikut ... 65. | Sila ... 65. | Silit ... 61. | Simbar ... 77. | Sinjang ... 98. | Singa ... 134. | Singgang ... 141. | Singgat ... 134. | Sinom ... 77. | Sirah ... 43. | Sirna ... 180. | Sisih ... 167. | Sisik-mêlik ... 134. | Siti ... 154. | Slaga ... 146. | Sona ... 134. | Soca ... 51. | Sotya ... 154. | Srêngenge ... 157. | Sudama ... 157. | Suduk ... 116. | Suka ... 83. | Sukma ... 11. | Suku ... 71. | Suling ... 119. | Suluh ... 159. | Sumbi ... 110. | Sumping ... 99. | Sumur ... 165. | Sunan ... 16. | Sunduk ... 110. | Sundhul ... 44. | Sungsum ... 79. | Sungsung ... 165. | Sunya ... 89. | Sura ... 10. | Surak ... 89. | Suru ... 141. | Suruh ... 141. | Suta ... 36. | Suwakan ... 165. | Suwarga ... 11. | Suwêng ... 99. | Swara ... 89. | Tubuh ... 119. | Taji ... 116. | Tajin ... 95. | Tai ... 85. | Talang ... 103. | Tali ... 110. | Talingan ... 47. | Taman ... 155. | Tamba ... 177. | Tamèng ... 116. | Tampah ... 111. | Tampar ... 111. | Tanah ... 155. | Tandhing ... 25. | Tangan ... 65. | Tani ... 40. | Tapa ... 13. | Tapak ... 72. | Tapêl ... 177. | Tapih ... 99. | Tarub ... 103. | Tatal ... 147. | Thathit ... 157. | Tatu ... 177. | Taun ... 171. | Tawang ... 157. | Tawon ... 134. | Têbu ... 141. | Têkèk ... 134. | Têki ... 141. | Têlik ... 25. | Têmbung ... 89. | Têmpaling ... 111. | Têmu ... 141. | Tênga ... 51. | Têngah ... 167. | Têngên ... 167. | Tênggak ... 58. | Têngu ... 134. | Têsmak ... 99. | Tibra ... 83. | Tigan ... 134. | Tigas ... 59. | Tikus ... 134. | Tilas ... 72. | Timun ... 141. | Tindak ... 72. | Tinja ... 86. | Tingal ... 51. | Tinggi ... 134. | Tirta ... 165. | Togog ... 119. | Toya ... 165. | Tolèh ... 51. | Topi ... 99. | Thothok ... 44. | Trajang ... 72. | Trasi ... 95. | Tratag ... 103. | Tracak ... 72. | Trênggiling ... 134. | Truwèlu ... 134. | Tulup ... 111 | Tumbak ... 116. | Tumbuk ... 171. | Tumênggung ... 20. | Tumpal ... 147. | Tunjung ... 141. | Tunggak ... 147. | Tunggal ... 36. | Tunggul ... 162. | Tungkul ... 44. | Turangga ... 134. | Turas ... 86. | Turus ... 147. | Tut ... 73. | Tutur ... 90. | Cagak ... 103. | Cakra ... 116. | Candra ... 158. | Candu ... 95. | Cangkêm ... 56. | Cangklak ... 60. | Cancut ... 99. | Cantrik ... 13. | Canthuka ... 135. | Caping ... 99. | Carang ... 147. | Carma ... 74. | Cacing ... 135. | Catur ... 90. | Cawêt ... 42. | Cebol ... 42. | Cèkèh ... 73. | Cèkèl ... 14. | Cekoh ... 66. | Cekok ... 177. | Cèlèng ... 135. | Cêngkir ... 147.

--- 186 ---

Cêpaka ... 142. | Cêthak ... 56. | Cikal ... 142. | Cina ... 28. | Cindhe ... 99. | Cingkluk ... 66. | Cacing ... 99. | Cipta ... 83. | Clana ... 100. | Clarat ... 135. | Colok ... 160. | Colot ... 73. | Cocak ... 73. | Cocot ... 56. | Criwis ... 90. | Cukit ... 104. | Cundhuk ... 100. | Cungkup ... 104. | Cuplak ... 177. | Curiga ... 116. | ... | Udan ... 165. | Ujar ... 90. | Uyah ... 95. | Uyuh ... 86. | Ula ... 135. | Ulap ... 111. | Ulat ... 51. | Ulêr ... 135. | Ulu ... 44. | Umbêl ... 86. | Umpak ... 104. | Undhat ... 90. | Uni ... 90. | Undur ... 73. | Ungak ... 52. | Ungkal ... 111. | Oncêg ... 111. | Untu ... 57. | Upa ... 95. | Upaksi ... 52. | Urang ... 135. | Urub ... 159. | Usada ... 177. | Usus ... 84. | Uswa ... 54. | Utamangga ... 44. | Utêk ... 83. | Ucap ... 91. | Uwas ... 83. | Uwi ... 142. | ... | Wadana ... 46. | Wade ... 100. | Waja ... 57. | Wadon ... 32. | Wadhuk ... 85. | Wadya ... 25. | Wayang ... 119. | Wala ... 32. | Walang ... 135. | Wanara ... 136. | Wang ... 46. | Wangi ... 54. | Wangkong ... 61. | Wangon ... 104. | Wara ... 172. | Wardaya ... 83. | Warih ... 166. | Warna ... 162. | Warsa ... 172. | Waspa ... 86. | Wastra ... 100. | Wasu ... 10. | Watang ... 117. | Wacana ... 91. | Watu ... 155. | Wêdhon ... 177. | Wêdhung ... 111. | Wêdhus ... 136. | Wêktu ... 172. | Wêlut ... 136. | Wèni ... 78. | Wêruh ... 52. | Wêsi ... 155. | Wetan ... 167. | Wêtêng ... 61. | Wewe ... 177. | Wijah ... 84. | Wiji ... 147. | Wilis ... 162. | Windu ... 172. | Wingking ... 167. | Wirang ... 84. | Wit ... 148. | Wicara ... 91. | Woh ... 148. | Wong ... 28. | Wongwa ... 160. | Wringin ... 142. | Wuda ... 100. | Wudêl ... 61. | Wuku ... 173. | Wulu ... 78. | Wuta ... 52. | Wuwu ... 111. | Wuwung ... 104. | Wuwus ... 91.

1. Bs. (kembali)
2. diucapake. (kembali)
3. 4. (kembali)
4. 5. (kembali)
5. § Pêdhalangan"HimpunanBudhayaSurakarta"Th IV No 10. (kembali)
6. § Cêngkirwungu = siwalan. (kembali)
7. Sastranagara. (kembali)
8. nênêlukake. (kembali)
9. Wisanggêni. (kembali)
10. pacêrèn. (kembali)
11. 19, 30. (kembali)
12. 4. (kembali)
13. 9. (kembali)
14. dwi. (kembali)
15. Thongthongsot. (kembali)
16. titi. (kembali)
17. tamat. (kembali)
18. Napas. (kembali)